ابوجعفر محمد بن موسی خوارزمی (حدود ۱۸۴ تا ۲۳۲ قمری)، ریاضیدان، منجم و جغرافیدان نامدار ایرانی، کتاب صورة الأرض را تألیف کرد. این اثر، شرح و توصیفی از شهرهای بزرگ جهان اسلام و ویژگیهای جغرافیایی سرزمینهای مختلف بهدست میدهد و در مواردی با نوشتههای بطلمیوس مطابقت دارد. با این حال، خوارزمی برخی خطاهای بطلمیوس، از جمله در مورد طول دریای مدیترانه، را تصحیح کرد. منبع اصلی مؤلف، احتمالاً نقشههایی بود که گروهی از دانشمندان برای مأمون خلیفه عباسی تهیه کرده بودند و خود خوارزمی نیز در میان آنان حضور داشت. این کتاب با تصحیح و حاشیهنویسی در لایپزیگ (۱۹۲۶ میلادی) و نیز با مطالعات علمی دقیق در رم (۱۹۴۴ میلادی) منتشر شده است.
صورة الأرض یا کتاب مسالک و الممالک اثر ابن حوقل
ابوالقاسم محمد بن حوقل (درگذشته پس از ۳۶۲ قمری) کتابی با عنوان صورة الأرض یا مسالک و الممالک پدید آورد که عمدتاً به جغرافیای کشورهای اسلامی و نقشههای مربوط به بلاد اسلام و همچنین شرح اقتصاد این مناطق میپردازد. ابن حوقل شخصاً بسیاری از سرزمینهای اسلامی را سیاحت کرده و با اصطخری، جغرافیدان همعصر خود، دیدار داشت. اساس اثر او بر نوشتههای اصطخری استوار است، اما از آن دقیقتر و کاملتر است. ابتکار ابن حوقل در جغرافینویسی، هویت و استقلال بخشیدن به نقشه بود؛ چرا که پیش از او، نقشهها تابعی از متن بهشمار میآمدند. در این کتاب، علاوه بر توصیف کشورها و اقوام مرزی از جمله ترکها، خزرها و شهرهای جنوب ایتالیا، توجه ویژهای به غرب جهان اسلام (مغرب، اندلس، مصر و سیسیل) و شمال شرق (بهویژه خراسان و ماوراءالنهر) شده است. اطلاعات این اثر برای تاریخنگاران نیز سودمند است. کتاب صورة الأرض ابن حوقل دو بار در لیدن (۱۸۷۳ و ۱۹۳۸ میلادی) و نیز بهصورت بازنگریشده در پاریس و بیروت (۱۹۶۴ میلادی) چاپ شده است.
اهمیت و جایگاه این آثار
این دو کتاب، نهتنها بهعنوان متونی جغرافیایی، بلکه بهعنوان منابعی برای درک تحولات علمی، فرهنگی و اقتصادی در جهان اسلام سدههای میانه اهمیت دارند. تلاش خوارزمی برای تصحیح دیدگاههای پیشین و تکمیل نقشههای جغرافیایی، و نیز کوشش ابن حوقل برای استقلال بخشیدن به نقشه و توصیف دقیقتر مناطق، نشاندهنده پویایی دانش جغرافیا در تمدن اسلامی است. این آثار، گواهی ارزشمند بر تعامل علمی دانشمندان مسلمان با میراث پیشینیان و توسعه دانش بر پایه مشاهده و سفر هستند.