زلزله

زِلزِله
نقشه گسل های زلزله در ایران
(یا: زمین لرزه) حرکت ناگهانی سطوح زمین. علت ایجاد زمین لرزه ها آزادشدن تنش های حاصل از زمین ساخت است که طی زمان در سنگ ها جمع می شوند. به مطالعۀ زمین لرزه ها لرزه شناسی می گویند. بیشتر زمین لرزه ها در امتداد گسل ها (شکستگی ها یا گسیختگی ها) و نواحی بینیوف روی می دهند. حرکات زمین ساختِ صفحات بیشترین سهم را در ایجاد زمین لرزه ها دارند. وقتی دو صفحه از جلوی یکدیگر عبور کنند، ممکن است درهم قفل شوند. وقتی تنش کافی در این نقاط انباشته شد، سنگ ها ناگهان می شکنند و مجموعه ای از امواج کشسان یا اِلاستیک (امواج لرزه ای) آزاد می کنند. درنتیجه، صفحات ناگهان رها می شوند. نیروی زمین لرزه ها (بزرگی زمین لرزه) با مقیاس ریشتر و آثار (شدت) آن ها را با مقیاس مرکالی اندازه گیری می کنند. نقطه ای که منشأ زمین لرزه است کانون یا ژرف مرکز (مرکز درونی) زلزله، و نقطۀ روی سطح زمین، که درست بالای کانون زلزله قرار دارد، مرکز سطحی نامیده می شود. زمین لرزۀ ۲۷ مارس ۱۹۶۴ در ایالت آلاسکای امریکا بزرگ ترین زمین لرزۀ ثبت شده ای است که شدت آن۸.۳ تا۸.۸ درجه در مقیاس ریشتر بود. زمین لرزۀ ۱۹۰۶ سانفرانسیسکو در امریکا از معروف ترین زمین لرزه های تاریخ است که بزرگی آن حدود۸.۳ درجه در مقیاس ریشتر بود. به نظر می رسد مرگ آورترین و مخرّب ترین زلزلۀ تاریخ بشر، در چین (۱۵۵۶) روی داده باشد. در ۱۹۸۷، زمین لرزه ای در کالیفرنیا با اندازه گیری امواج حاصل از فشار زیر سطحی با موفقیت پیش بینی شد. تلاش هایی که برای پیش بینی زمین لرزه صورت می گیرد عبارت اند از مطالعۀ پدیده هایی مانند تغییر در گازهای خروجی از پوسته، اندازه گیری سطح آبِ چاه ها، تغییر شکل ِ جزیی سنگ های سطح زمین، توالیِ لرزه های ضعیف، و بررسی رفتار حیوانات. احتمال جلوگیری از زمین لرزه ها بسیار بعید است، امّا به هر حال می توان لغزش سنگ ها را در نقاط حرکت آرام کرد یا در نقاطی که لغزش متوقف شده است، آن را به راه انداخت. این عمل با استخراج یا تزریق مقادیر فراوان آب به زیر زمین امکان پذیر است، چراکه آب همانند روان ساز عمل می کند و در مجموع، موجب کاهش فشار می شود. فعالیت های بشر نیز ممکن است موجب زمین لرزه شوند. معدن کاوی و استخراج آب یا نفت سبب فرونشینی زمین می شود که به ایجاد زمین لرزه ها کمک می کند. ساخت سدهای بزرگ و آزمایش های هسته ای زیرزمینی نیز گاهی با زمین لرزه مرتبط اند. بیشتر زمین لرزه ها در دریا روی می دهند و خسارات کمی به بار می آورند، امّا وقتی زمین لرزه ای شدید در ناحیه ای با تراکم جمعیت بالا روی دهد، موجب تخریب زیاد و تلفات جانی فراوان می شود. این زلزله ها را تسونامی (سونامی) می خوانند. شدیدترین تسونامی در ۲۰۰۵ در منطقه ای وسیع در جنوب شرقی، مشرق و شبه قارۀ هند روی داد که تلفات و خسارات فوق العاده ای برجای گذاشت. هنوز راهی برای پیشگویی مطمئن زمین لرزه وجود ندارد، هر چند اخیراً نظریۀ خلأ یا کمبود لرزه ای در تعیین مکان احتمالی زمین لرزه های مشابه موفق بوده است. در گسلِ سان آندرآس، در کالیفرنیا، دو صفحۀ امریکای شمالی و اقیانوس آرام از کنار هم می گذرند و به همین سبب، این منطقه جایگاه معروف زمین لرزه های بزرگ است. زمین لرزه ها باعث حرکت قطب شمال جغرافیایی به سمت ژاپن، با میزان ۶ سانتی متر در هر ۱۰۰ سال می شوند، زیرا بیشتر زمین لرزه ها در حاشیه های اقیانوس آرام روی می دهند و قطب شمال جغرافیایی را به سمت مرکز سطحی زمین لرزه ها منحرف می کنند.زلزله در ایران. ایران از نقاط زلزله خیز دنیاست. از حدود ۱۵۰۰ تاکنون بیش از ۱۷۰ زمین لرزۀ بزرگ در مناطق مختلف ایران اتفاق افتاده است که در حدود یک سوم آن به تبریز و نقاط دیگر آذربایجان، بیش از ۴۰ مورد به خراسان و کوه های ساحلی دریای خزر و بقیه به سایر نواحی ایران مربوط می شود. قطران، شاعر معروف در توصیف زلزلۀ مرگبار تبریز قصیده ای دارد. زلزله های نیشابور (۵۴۰، ۶۰۵، ۶۷۹ و ۸۰۸)، زمین لرزه های تبریز (۲۴۴، ۴۳۴ و ۱۱۳۴) در تاریخ ثبت شده اند. در دهه های اخیر نیز زلزله های شدید در طرود (۱۳۳۱) بوئین زهرا (۱۳۴۱) طبس (۱۳۵۷)، اردبیل، رودبار (۱۳۶۸) تلفات و خسارات هنگفت به بار آورده است؛ امّا هولناک ترین زلزلۀ سال های اخیر زمین لرزۀ بَم است که علاوه بر مرگ ده ها هزار تن و ویرانی شهر، ارگ معروف و تاریخی بم را، که بزرگ ترین بنای خشتی جهان بود، ویران کرد.