ناگزیر به معنای اجبار و عدم انتخاب است. این واژه از دو بخش تشکیل شده است: نا که برای نفی و سلب به کار میرود و گزیر که به معنای توانایی خروج یا فرار از یک وضعیت است. به عبارت دیگر، وقتی میگوییم ناگزیر، به حالتی اشاره داریم که فرد چارهای جز پذیرش یک شرایط خاص ندارد. این مفهوم به ناچار و لاعلاج نیز نزدیک است و نشاندهنده وضعیتی است که در آن فرد مجبور به پذیرش واقعیتی است که نمیتواند از آن فرار کند. در زبانهای مختلف، معادلهایی برای این واژه وجود دارد، مانند بالضروره و بضرورت، که الزامی بودن یک وضعیت را نشان میدهند. به طور کلی، ناگزیر به معنای این است که فرد در شرایطی قرار گرفته که هیچ راه فراری ندارد و باید با آن وضعیت سازگار شود. این مفهوم میتواند در زمینههای مختلفی از جمله پزشکی، اجتماعی و حتی عاطفی مطرح شود. به طور خلاصه، ناگزیر بودن یعنی پذیرفتن واقعیتی که تغییر آن ممکن نیست و باید با آن زندگی کرد.
ناگزیر
لغت نامه دهخدا
اگر کشت خواهی مرا ناگزیر
یکی کودکی دارم از اردشیر.فردوسی.چه باشی تو ایمن ز گردون پیر
که فرجام انجامدت ناگزیر.فردوسی.چنین گفت با ماهروی اردشیر
که فردا بباید شدن ناگزیر.فردوسی.تباهی به چیزی رسد ناگزیر
که باشد به گوهرتباهی پذیر.اسدی.هر آن صورتی کآید اندر ضمیر
توان کردنش در عمل ناگزیر.نظامی.که بر هرچه گردد نظر جایگیر
گذر بر هوائی کند ناگزیر.نظامی. || جبراً. قهراً. باجبار:
هر آن کس که گردد به دستت اسیر
بدین بارگاه آورش ناگزیر.فردوسی.بشد طایر اندر کف وی اسیر
بیامد برهنه دوان ناگزیر.فردوسی. || ( ص مرکب ) قطعی. محتوم. حتمی. که از آن گزیری نیست:
چنین است کردار این چرخ پیر
به هرچ او بگردد بود ناگزیر.فردوسی.که تخت دو فرزند خود را بگیر
فزاینده کاری است این ناگزیر.فردوسی.دو کار است پیش آمده ناگزیر
که خامش نشاید بدن خیرخیر.فردوسی.ندارد غم از پیش دانش پذیر
به چیزی که خواهد بدن ناگزیر.اسدی.وگر بر وی نشستن ناگزیر است
نه شب زیباتر از بدر منیر است.نظامی.فتنه فروکشتن از او دلپذیر
فتنه شدن نیز بر او ناگزیر.نظامی.ناگزیر است تلخ و شیرینش
خار و خرما و زهر و جلابش.سعدی. || ( ص مرکب ) چیزی که نمیتوان آن را معاف داشت. آنچه وجود آن لازم باشد. ( ناظم الاطباء ). ضروری. واجب. لابدعنه. لابدمنه. لازم:
ای فخر آل اردشیر ای مملکت را ناگزیر
ای همچنان چون جان و تن آثار و افعالت هژیر.دقیقی.بشد پاک دستور او با دبیر
جز او نیز هر کس که بد ناگزیر.فردوسی.
فرهنگ معین
فرهنگ عمید
۲. آن که در موقعیتی قرار گرفته که خروج از آن میسر نیست یا تنها یک راه در پیش رو دارد.
۳. (قید ) ار روی ناچاری.
فرهنگ فارسی
۱ - ( صفت ) آنچه که ضروری است لازم: [ اما آنچه ناگزیربودیادکرده آمد.] ۲ - حتمی محتوم: چنین است کردار این چرخ پیر بهرچ او بگردد بود ناگزیر. ( شا.لغ. ) ۳ - بطورضرورت بناچارقهرا: چنین گفت با ماهروی اردشیر که فردا بباید شدن ناگزیر. یاامرناگزیر.اجل محتوم [ چون پادشاه بامری که ناگزیراست مامور شود از لشکرو گنج و خزینه او آثار نماند ] یاحکم ناگزیر.اجل محتوم: [ تسییر بران و بنگر که انحلال طبیعت من کی خواهدبودو آن قضائ لابدو آن حکم ناگزیردر کدام تاریخ نزول خواهدکرد? ] یا واقعه ناگزیر. اجل محتوم: [ حلول واقعه ناگزیر...] یا ناگزیربودن ازچیزی.بدان محتاج بودن.
جملاتی از کلمه ناگزیر
آنکه فرمانش جهان را ناگزیر بر درش اسکندر و دارا فقیر
گفتمش: ناگزیر باید دید جور دربان حاجب سلطان
کنون پادشاهی شاه اردشیر بگویم که پیش آمدم ناگزیر