قطب نما

قطب‌ نما (به انگلیسی: Compass) یک ابزار ناوبری است که برای تعیین جهت‌ها و شناسایی موقعیت جغرافیایی استفاده می‌شود. این وسیله به‌ویژه برای مسافران، کوهنوردان، دریانوردان و کسانی که در طبیعت فعالیت می‌کنند، بسیار کاربردی است.

اجزای اصلی

سوزن مغناطیسی: سوزن قطب‌ نما از ماده‌ای مغناطیسی ساخته شده و به طور آزادانه روی یک محور می‌چرخد. این سوزن به سمت شمال مغناطیسی زمین اشاره می‌کند.

صفحه مدرج: صفحه‌ای که دارای مقیاس‌های مختلف و نشان‌گرهای جهت (شمال، جنوب، شرق، غرب) است. این صفحه به کاربر کمک می‌کند تا جهت‌ها را به‌راحتی شناسایی کند.

عملکرد

قطب‌ نما با استفاده از خاصیت مغناطیسی زمین کار می‌کند. زمین مانند یک آهنربا بزرگ عمل می‌کند و سوزن مغناطیسی قطب‌ نما به سمت قطب شمال مغناطیسی زمین می‌چرخد. با توجه به این ویژگی، کاربران می‌توانند به‌راحتی جهت‌های مختلف را پیدا کنند.

کاربردها

ناوبری: در سفرهای دریایی، کوهنوردی و سایر فعالیت‌های خارج از منزل برای تعیین جهت و مسیر استفاده می‌شود.

کشف و اکتشاف: در نقشه‌خوانی و اکتشافات زمین‌شناسی و معدنی.

کاربردهای نظامی: در عملیات نظامی و آموزشی برای تعیین موقعیت و حرکت در میدان جنگ.

تصویر معنی قطب نما

لغت نامه دهخدا

قطب نما. [ ق ُ ن ُ / ن ِ / ن َ ] ( اِ مرکب ) یا قبله نما. اسباب کوچکی است به اندازه ساعت جیبی و کوچکتر یا بزرگتر از آن و دارای صفحه مدرج و عقربه. تقسیمات صفحه مدرج از صفر تا 360 درجه یا 400 گراد است. محفظه کوچکی است مانند یک ساعت جیبی که در آن یک عقربه مغناطیسی روی پایه ای که در مرکز صفحه قرار دارد نصب شده و چون قطب نما را افقی نگاه دارند نوک آبی عقربه تقریباً به طرف شمال متوجه میشود و چنانچه زاویه انحراف این نقطه را بدانیم میتوانیم امتداد صحیح شمال و جنوب را پیدا کنیم. قطب نماهائی که سابقاً در کشتی رانی متداول بود و هنوز نیز در بعضی کشتیها به کار میروداصولاً از یک عقربه مغناطیسی تشکیل شده و روی عقربه صفحه، دایره از مقوا یا میکا چسبانیده اند، عقربه روی یک پایه قائم تکیه دارد و سطح صفحه افقی است. محیط صفحه درجه بندی شده و روی سطح آن یک شکل ستاره کشیده اند که شاخه های مختلف آن به سوی جهات اصلی و فرعی متوجه است. خط شمال و جنوب آن در امتداد قطب شمال و جنوب عقربه قرار دارد. عقربه و صفحه در محفظه ای مسی نصب شده است. برای اینکه صفحه همیشه افقی بایستد و حرکت کشتی در آن تأثیر نداشته باشد محفظه را خیلی سنگین میگیرند، برای اینکه ارتعاشاتی که از تیراندازی باتوپهای سنگین در کشتیهای جنگی تولید میشود، باعث اختلال عمل عقربه نشود. در کشتیهای جنگی یک نوع قطب نمای دیگر به کار میرود. این قطب نما از محفظه ای شیشه ای تشکیل شده که داخل آن را با مخلوطی از آب و الکل پر کرده اند، صفحه درجه بندی شده و یک جفت آهن ربای استوانه ای کوتاه به یک جسم شناگر متصل است. اندازه شناگر را طوری تعیین می کنند که وزن تمام قسمت متحرک موقعی که در آبگونه ( مایع ) فرورفته خیلی کم باشد. در زیردریائی ها که از غلافی آهنی پوشیده شده اند و عقربه مغناطیسی در داخل آهن کار نمیکند یک نوع قطب نمای دیگر به نام قطب نمای ژیروسکپی به کار میبرند و اساس آن بر این قرار دارد که همواره بر اثر یک حرکت دورانی با تندی 8600 دور در دقیقه به وسیله موتورهای الکتریکی و محور چرخش قطب نما و محور زمین در یک سطح قرار دارد.
تاریخچه قطب نما: به طوری که کریمرز استاد زبان فارسی و ترکی دانشگاه لیدن در مقاله ای به نام جغرافیا و بازرگانی در سلسله مقالاتی به نام میراث اسلام زیر نظر سر تامس ارنولد نوشته است، میگوید:
هنگامی که واسکو دو گاما پس از سیاحت به دور آبهای آفریقا در سال 1498 م. به سواحل شرقی آفریقا رسید در آنجا ملاح عربی راه هند را به او نشان داد. طبق آثار و منابع پرتقالی این عرب صاحب یک نقشه دریائی بسیار خوب و آلات دریائی قابل ملاحظه ای بوده است. این ملاح احمدبن مجید نام داشت. و بنابه گفته سر برتن چنین به نظر می رسد که افتخار ساختن قطب نما نیز نصیب ابن مجید گشته، گرچه به عقیده مستر برتن مخترع قطب نما ابن مجید بوده است ولی خود ابن مجید، در یکی از آثار خود مخترع قطب نمارا حضرت داود ( داود پادشاه ) میشمارد. قطب نما را به انگلیسی کامپس و به فرانسه بوسل و به عربی بوصلة میگویند، مشابهت اسمی میان نام آن به فرانسه و عربی نویسندگان دائرةالمعارف بریتانیکا را بر آن داشته که قطب نما را از مخترعات اروپائیان بینگارند، چه بوسل لغتی است ایتالیائی به معنی جعبه کوچک. در دیکسیونر جغرافیائی دزبری ذیل کلمه بوسل به نقل از ترجمه تاریخ ابوالفدا مینویسد که قطب نما در پایان قرن دوازدهم م. در مشرق زمین مورد استفاده بوده است، و نظریات راجع به اینکه اروپائیان آن را اختراع کرده اند مردود می داند. در اهمیت این ابزار می نگارد ابزاری است که تمام اکتشافات جغرافیائی به وسیله آن انجام شده است، وقبل از آن دریانوردان از وسائل خیلی ابتدائی استفاده می کرده اند به طوری که دریانوردی اروپائی در کتاب تاریخ علوم عمومی نوشته است با سه کلاغ در حوالی سواحل شمالی اروپا انجام می یافته، به این ترتیب که آنها را پرواز داده و از امتداد مسیر آنها رو به خشکی کشتی را رهبری می نموده اند. مخترع واقعی قطب نما چینی ها بوده اند و نام مخترع آن وانگ چن تو است، و آن عبارت بود از قاشق مغناطیسی که روی صفحه ای از برنج صیقلی قرار داشت.

فرهنگ معین

( ~. نَ ) [ ع - فا. ] (اِمر. ) ابزاری برای تعیین امتداد نصف النهار.

فرهنگ عمید

جعبه ای دارای عقربۀ مغناطیسی که روی صفحۀ مدرجی حرکت می کند که عقربۀ آن همیشه به سمت شمال متوجه است و به وسیلۀ آن جهات اربعه یا سمت قبله را پیدا می کنند، قبله نما.

فرهنگ فارسی

( اسم ) آلتی است مرکب از صحفه ای که روی آن عقربه ای نوک نیز نصب شده و نوک آن هموراه بسمت شمال متوجه است آلت مزبور برای جهت یابی به کار می رود.
جعبهای باعقربک مغناطیسی جهت تشخیص جهات اربعه، قبله نمانیزمیگویند

فرهنگستان زبان و ادب

{compass} [فیزیک] وسیله ای با عقربۀ مغناطیسی که شمال مغناطیسی زمین را نشان می دهد و برای تعیین جهت به کار می رود
{Pyxis, Pyx, Compass} [نجوم] صورت فلکی کم فروغی در آسمان نیمکرۀ جنوبی که به شکل قطب نما تصور می شود

دانشنامه آزاد فارسی

قُطب نما (compass)
اسباب جهت یابی. متداول ترین نوع آن قطب نمای مغناطیسی است. این قطب نما متشکل از صفحه ای با جهات اصلی و قطعه آهن ربایی است که قطب جنوب آن (قطبِ رو به شمال ) مشخص شده است و آزادانه روی محوری می چرخد. اگر قطب نما درست تنظیم شود، عقربۀ آهن ربا شمال مغناطیسی را نشان می دهد و از روی آن، به کمک جدول های تصحیحات مغناطیسی، می توان شمال جغرافیایی را پیدا کرد. قطب نماهای فاقدِ آهن ربا عبارت اند از قطب نمای ژیروسکوپی که برمبنای ویژگی های ژیروسکوپ عمل می کند، و قطب نمای رادیویی که با بی سیم کار می کند. وجود آهن و اختلالات ناشی از میدان مغناطیسی زمین در این نوع قطب نماها تأثیر ندارد و در کشتی و هواپیما کاربرد گسترده ای یافته اند. نیز ← ناوبری
قطب نما (اخترشناسی). قُطب نما (اخترشناسی)(Pyxis)
صورت فلکی کوچک نیمکرۀ جنوبی، به شکل جهت یاب یا قطب نمای کشتی. این صورت را در ابتدا، بخشی از صورت فلکی قدیمی و متروک کشتی (سفینه) درنظر می گرفتند.