زیج

زیج. ( معرب، اِ ) معرب زیگ است و آن کتابی باشد که منجمان احوال و حرکات افلاک و کواکب را از آن معلوم کنند. ( برهان )... و بمناسبت آن نام علمی است در اصول احکام علم نجوم و هیئت که تقویم از آن استخراج کنند... همچنین زیج قانون تنجیم است که در جداول آن اوضاع کواکب و خطوط طولی و عرضی که در آن مقادیر حرکات مراکز کواکب باشد و حرکات تدابیر و اوجات معلوم می کنند. ( غیاث ) ( آنندراج ).نزد منجمان اسم کتابی است که در آن ثبت کنند احوال حرکات کواکب و مانند آن که از رصد معلوم شود. و آن معرب زیگ است به کاف فارسی... چنانکه زیج قانونی است منجم را در شناختن نقوش واوضاع فلکی و خطوط و جداول او در طول و عرض شبیه است بدان ریسمانهای زیک در طول و عرض که در هم کشیده اند زیرا که کیفیات نقوش ثیاب از آن ریسمانها پیدا شود چنانکه کمیات حرکات کواکب از جداول زیج ظاهر گردد و آنکه به جیم پارسی خوانند ( زیچ ) از اغلاط عامه است. ( از کشاف اصطلاحات الفنون ). آن کتابی است که از او تقویم استخراج کنند. ( شرفنامه منیری ). معرب زیگ... تعیین احوال و حرکات ستارگان و محاسبه نجومی و جدولی که از آن به حرکات سیارات معرفت یابند. ( از فرهنگ فارسی معین ). کتابی که در آن حساب سیر کواکب و استخراج تقاویم است سال بسال و آن به فارسی زه است و زیج معرب آن است. ( مفاتیح العلوم، یادداشت بخط مرحوم دهخدا ). ج، زیَجَة. ( یادداشت ایضاً ). قانون تنجیم که در جداول آن اوضاع کواکب و خطوط طولی و عرضی که در آن مقدار حرکت مراکز کواکب و حرکات تدابیر و اوجها را معلوم می کنند. و نیز علمی راگویند در اصول احکام نجوم و هیئت که تقویم از آن استخراج می نمایند. ( ناظم الاطباء ). عنوان عمومی جداول عددی نجومی است که با توضیحات کافی برای حل مسائل نجومی و استخراج احکام همراه بوده است. این کلمه عربی مأخوذ از فارسی است و اصل آن بقول بعضی «زیگ » و بقول بعضی دیگر ( مانند بیرونی در قانون مسعودی ) «زه » بوده است و این احتمال هم داده شده است که زیگ صورت قدیمتر زه بوده است. بهرحال اصل فارسی کلمه زیج ظاهراً بمعنی ریسمان بوده و بتدریج بر سبیل توسع برشته های موازی که تارهای پارچه از آنها تشکیل می یابد اطلاق شده و بالاخره بمناسبت مشابهت خطوط یک جدول عددی به رشته تارهایی که در کارگاه بافندگی تنظیم می شود اینگونه جداول نیز به همان نام خوانده شده است. و عاقبت به مجموعه جدولها یعنی زیج اصطلاحی اطلاق شده است. محتمل است که این توسعات درزمان ساسانیان انجام یافته باشد زیرا در متنی پهلوی ( فارسی میانه ) ذکری از «زیک شترو-ایار» ( زیج شهریار ) رفته است. اطلاق زیج به یک جدول در دوره اسلامی نیز دیده میشود. لفظ زیج از عربی یا فارسی بصورت «ززی » وارد یونانی بیزانسی و بصورت زیک یا «ازیک » ( از الزیج ) وارد لاتینی قرون وسطائی شده است. زیج بزرگ و اساسی ایرانیان زیج شهریار ( سابق الذکر ) یا زیج شهریاران یا زیج شاه بوده است که احتمالاً در سال بیست و پنجم سلطنت انوشیروان ( 555 م. ) تهیه شده است و در حدود 790 م. از پهلوی به عربی ترجمه گردید و مانند سندهندپیش از ورود مجسطی نزد مسلمانان تأثیری فراوان داشته است. عده زیجهایی را که در 8 قرن اول اسلام تنظیم شده است متجاوز از 100 برشمرده اند که لااقل 25 عدد از آنها کمابیش مبتنی بر ارصاد شخصی مؤلفین بوده است. اکثریت عظیمی از این زیجها بر اساس هیئت بطلمیوسی است. از آنها که بر اساس نجوم هندی یا نجوم ایرانی قبل از اسلام بوده ظاهراً فقط زیج خوارزمی باقی است. از مواد اصلی که در اغلب زیجها مندرج است اینها را می توان نام برد: 1 - گاه شماری. 2 - جداول خطوط مثلثاتی. 3 - جداول مختصات و تعدیلات و سایر مقادیر نجومی. 4- جداول جغرافیایی شامل فهرست بلاد و غیره و مختصات جغرافیایی آنها. 5 - جداول صور نجومی. 6 - جداولی برای استخراج احکام نجوم. بعضی زیجها مشتمل بر اثبات قضایا و شرح ارصادی که در محاسبات بکار رفته است نیز می باشد. ( از دایرة المعارف فارسی ). اصل حساب نجوم. ( منتهی الارب ). اصل حساب نجوم و قانون تنجیم. ج، زیجات. ( ناظم الاطباء ). معرب زیگ فارسی و آن نزد منجمان کتابی است در شناسائی احوال حرکات ستارگان که از آن تقویم استخراج کنند.