آشنایی زدایی

آشنایی زدایی. آشنایی ­زدایی (Defamiliarization)
(یا: بیگانه­ گردانی یا بیگانه­ سازی) نوعی شگرد هنری. به این معنی که هنرمند در اثر خود به گونه­ ای نامعمول به پدیده­ ها بنگرد، آنها را غیر از آنچه که متعارف است توصیف کند و در نتیجه پدیده­ ها را از حوزه­ ی آگاهی روزمره خارج نماید. با استفاده از این شگرد مدت زمان درک خواننده طولانی­ تر شده و ادراک او از تصویر یا معنا به تعویق می ­افتد. برای مثال در شعر زیر از بیدل دهلوی واژگان ساده و آشنایی چون گرم، نوید، سروش، شکست، رنگ، دوش، شمع، عبرت، انجمن، بالیدن و جوش در ساختاری پیچیده و دشوار بیان شده ­اند و خواننده را وامی ­دارد تا دوباره و چندباره به واژه­ ها بنگرد و برای دریافت معنی شعر، معنای هر واژه و رابطه­ ی آنها را با یکدیگر به دست آورد:
گرم نوید کیست سروش شکست رنگ؟/ کز خویش رفته ­ایم به دوش شکست رنگ// مانند دود شمع، در این عبرت انجمن/ بالیده ­ایم، لیک ز جوش شکست رنگ
یکی از سویه­ های مهم آشنایی­ زدایی در شعر، غرابت زبانی اثر و نامتعارف بودن روش بیان است. آشنایی­ زدایی در شعر به صورت­ های گوناگونی شکل می­ گیرد که اهم آنها این سه مورد است: 1.آشنایی­ زدایی در حوزه­ ی قاموسی: کلمه­ ای در جایی یا به شکلی به کار رود که خلاف انتظار خواننده یا شنونده باشد. 2.آشنایی­ زدایی در نحو زبان: که ذهن خواننده به طور منطقی به سمتی کشیده می­ شود و سپس با اشاره ­ای و نکتهای، ناگهان نظر خواننده را به مستثنایی جلب می ­کند که معنی قبلی را از اساس دگرگون سازد. 3.آشنایی­ زدایی در ترکیب ­سازی: این ترکیبات همیشه کلمات تشکیل­ دهنده­ ی خود را از حالت عادی خارج می­ کنند. مثل ترکیب "کبوتران سلام" یا "دوزخ ­آشام" در شعر مولوی. آشنایی­ زدایی در شعر، از طریق هنجار­گریزی صورت می­ گیرد.
این اصطلاح برای اولین بار توسط ویکتور شکلوفسکی (منتقد و از اولین فرمالیست­ های روس) به کار رفته است. این شگرد در شعر کلاسیک فارسی جز در میان شاعران سبک هندی، در شعر خاقانی_شروانی و خاصه مولوی زیاد به کار رفته و از شاعران معاصر سهراب_سپهری به وفور از بیگانه­ گردانی بهره گرفته است.