دانشنامه اسلامی
عکس نقیض سالب (اعم از کلیه و جزئیه) دو قضیه عرفیه خاصه و مشروطه خاصه عبارت است از حینیه مطلقه لادائمه؛ به صورت سالبه جزئیه (در عکس نقیض موافق) یا موجبه جزئیه (در عکس نقیض مخالف). مثال عرفیه خاصه: "لاشئ من الکاتب بساکن الاصابع بالدوام مادام کاتباً لادائماً". و مثال مشروطه خاصه: "لاشئ من الکاتب بساکن الاصابع بالضرورة مادام کاتباً لادائماً". ۱. عکس نقیض موافق: "بعضُ غیرِ ساکن الاصابع لیس غیرَکاتبٍ حین هو غیرُ ساکن الاصابع لادائماً، ای: بعضُ غیرِ ساکن الاصابع غیرُ کاتبٍ بالفعل". ۲. عکس نقیض مخالف: "بعضُ غیرِ ساکن الاصابع کاتبٌ حین هو غیرُ ساکن الاصابع لادائماً، ای: بعضُ غیرِ ساکن الاصابع لیس کاتباً بالفعل".
برهان انعکاس
عکس نقیض مورد ادّعا چون قضیه موجهه مرکبه، و دارای دو جزء است هر دو جزء آن باید اثبات گردد. با جاری کردن این برهان در عکس نقیض مخالف، حکم عکس نقیض موافق هم روشن می شود. مدّعا: اگر قضیه اصل یعنی: "بالضرورة او بالدوام لاشئ مِن (ج) (ب) لادائماً (در سالبه کلیه) یا: لیس بعض (ج) (ب) لادائماً (در سالبه جزئیه)" صادق باشد، عکس نقیض آن به صورت: "بعضُ لا (ب) (ج) حین هو لا (ب) لادائماً، ای: بعض لا (ب) لیس (ج) بالفعل". اثبات جزء اول: اگر (د) را به عنوان یکی از مصادیق موضوع یعنی (ج) فرض می کنیم آنگاه: (د) لیس (ب). و (د) (ج) است در بعض اوقاتی که (ج) (ب) نیست؛ زیرا (ج) در جمیع اوقاتی که (ج) است (ب) نیست. وقتی بر (د) صدق کند که (ب) نیست و در بعضی اوقاتی که (ج) (ب) نیست (د) (ج) است پس می توان نتیجه گرفت که: "بعضُ لا (ب) (ج) حین هو لا (ب) ". این همان جزء اول قضیه عکس است. اثبات جزء دوم: جزء دوم عبارت است از: "بعض لا (ب) لیس (ج) بالفعل"، و (د) از مصادیق لا (ب) فرض شد. حال اگر قضیه: " (د) لیس (ج) بالفعل" صادق نباشد باید قضیه: " (د) (ج) است دائماً" صحیح باشد. در این صورت: " (د) لا (ب) است دائماً" زیرا دوام (ج) ملازم با دوام لا (ب) است، و این قضیه با مفاد قید لادوام قضیه اصل سازگار نیست. بنابراین وقتی: " (د) لا (ب) است"، و " (د) لیس (ج) بالفعل"، نتیجه این دو (که قیاس شکل سوم است) عبارت است از: "بعض لا (ب) لیس (ج). این همان جزء دوم، یا مفاد قید لادوام قضیه عکس نقیض است.
مستندات مقاله
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است: • فرصت شیرازی، میرزا محمد، اشکال المیزان.• علامه حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید.
...
