دانشنامه اسلامی
کتاب، دارای مقدمه نویسنده و محتوای مطالب (بهترتیب از حرف الف تا یاء) است. مهمترین منابعی که نویسنده در نگارش این اثر از آنها بهره برده، علاوه بر نوشتههای فیلسوفان اسلامی مانند ابن سینا و ابن رشد و فارابی و ابن تیمیه و غزالی و خوارزمی و نسفی و ابن سکیت و کندی و محاسبی و مسعودی و قفطی و ابن خلدون و حلاج و ابن سبعین و رازی و توحیدی و دیگران، آثار نویسندگان جدیدی مانند عبدالرحمن بدوی و اهوانی و زکی نجیب و محمود و یاسین خلیل و عزمی اسلام و فؤاد زکریا و یوسف کرم و زکریا ابراهیم و ابوالعفا عفیفی و ابوریده و متی و محمدرضا مظفر و... بوده است.
نویسنده در مقدمهای که بر کتاب نوشته، درباره آن چنین مینگارد: این اثر، در تکمیل کتاب «الموسوعة الفلسفیة» نوشته شده. معمولا خوانندگان دانشنامهها با اصطلاحاتی برخورد میکنند که دوست دارند به معنا و مفهوم آن احاطه یابند. من سعی کردم که این واژهنامه را به کتاب مذکور بیفزایم تا فایده این امر کامل شود.
او از وجود دو دانشنامه فلسفی، در زمان نگارش این مجموعه خبر میدهد و هرکدام را دارای اشکالاتی میداند: اولین از این دو «المعجم الفلسفی» مراد وهبه و یوسف کرم شلاله است که حاوی لغاتی به زبانهای انگلیسی و فرانسه و عربی میباشد. او از کمحجم بودن و عام بودن اصطلاحات این واژهنامه بهعنوان ضعفش یاد میکند و شروحی را که بر آن واژهها نوشته نارس و نارسا میداند. اصطلاحات فلسفی این دانشنامه با اصطلاحات علم النفس درآمیخته و دارای خطاهای زیادی است؛ مثلا لفظ Subcontrary که در صفحه 94 آن آمده باید بهصورت Subcontrariety میآمد. یا لفظ Vegetable در آن که باید بهصورت Vegetative نوشته شود. دومین دانشنامه، که در دو جلد نوشته شده، «المعجم الفلسفی» دکتر جمیل صلیبا است که شامل لغتهای عربی و فرانسه و انگلیسی و لاتین میشود و از جهت شمول بهتر از قبلی است. جمیل صلیبا در اکثر مطالب این کتاب به دانشنامههای لالاند و فولکیه و تهانوی و ابوالبقاء و جرجانی و... اعتماد کرده است. عبدالمنعم حفنی، عدم ذکر مراجع و وجود خطاهای فراوان در این دانشنامه را از نقاط ضعف آن میشمارد و تعدادی از اغلاط آن را بهعنوان نمونه ذکر میکند؛ مثلا کلمه Origo در صفحه 96 که باید بهصورت Originatio نوشته شود، یا واژه استغراق منطقی که معادل آن را Absorption ذکر کرده که صحیح آن Distribution است و....
با وجود اشکالات مذکور در دو دانشنامه فوق، نگارش دانشنامهای عاری از این اشکالات ضروری به نظر میرسد. ازاینرو نویسنده، اقدام به نوشتن این اثر کرده و سعی کرده در آن از خطاهای دو اثر یادشده اجتناب کند. واژههای این دانشنامه به زبانهای عربی و انگلیسی و فرانسه و لاتین و آلمانی، بیان شدهاند و معنای هرکدام با زبان عربی توضیح یافته است. سعی نویسنده بر این بوده که هر اصطلاحی را به صاحبش و شروح مربوط به آن ارجاع دهد. وی در این راستا تمام منابع در دسترس را دیده که کشاف مصطلحات الفنون تهانوی (چاپ هند 1862)، کلیات ابوالبقاء (چاپ 1867)، تعریفات جرجانی (چاپ قاهره 1938)، واژهنامه لالاند (1968)، لغتنامه فولکیه (1969)، فرهنگ لغت فلسفه و علم النفس مارک بولدوین از جمله آنها هستند. وی از وجود اغلاطی در واژهنامه لالاند صحبت میکند و چند نمونه از آنها را ذکر مینماید و برای رفع این نقیصه در تصحیح الفاظ آلمانی به واژهنامه Duden Lexikon Crosse (که 9 جلدی است) مراجعه کرده و در تصحیح واژههای انگلیسی هم از واژهنامههای آکسفورد و وبستر بهره برده است. دیگر منابع او در این کتاب، قاموس الفلسفه سوفییتی و قاموس رونز و قاموس الفلسفه اشمیث بودهاند.
وی دانشنامههای دیگری با موضوع فلسفه را هم نام میبرد که گویا از نظر او در حد دو دانشنامه قبلی نبودهاند. او مینویسد: از نگارش «مصطلحات فلسفیة» که کار دانشکده آداب و علوم انسانی دانشگاه محمد خامس در مغرب بوده اطلاع یافتم. این کتاب، کاری است سست و واضح است که مترجم در آن اهتمامی به میراث فلسفی عربی نداشته و سعیش بیهوده بوده و خواندن اثرش مایه تشتت ذهن است... همچنین از نگارش واژهنامه فارسی «واژهنامه فلسفی» دکتر سهیل افغان مطلع شدم... عبدالمنعم حفنی اشتباهاتی از این واژهنامه فلسفی فارسی را هم بهعنوان نمونه ذکر میکند.
[ویکی فقه] المعجم الفلسفی (کتاب). کتاب «المعجم الفلسفی»، توسط دکتر جمیل صلیبا ، به زبان عربی و درباره توضیح پاره ای از لغات و اصطلاحات فلسفی نوشته شده است. این کتاب، در سال ۱۹۷۸ م، در لبنان ، به چاپ رسیده است.
کتاب، دارای دو جزء است و لغات و اصطلاحات فلسفی را به ترتیب حروف الفبا، در ضمن بیست و هشت باب ذکر کرده است و در کنار غالب لغات عربی، معادل آنها را در انگلیسی و فرانسوی نیز آورده است.
گزارش محتوا
اولین لغت کتاب، الآخرة و آخرین آن، الیوهیمریة است. مؤلف، اصطلاح الآخرة را علمی دانسته که از مسائل مربوط به پایان جهان و منازل فراروی انسان ، همچون مرگ ، بعث ، حساب و... سخن می گوید و نیز به نظریاتی گفته می شود که در مورد مرحله ای که انسانیت پس از گذر از وجود فعلی، به آن می رسد، بحث می کند و... اصطلاح الیوهیمریة را نام مذهب یوهیمیروس قورینایی ، می داند. در این مذهب ، اعتقاد بر این است که خدایان اسطوره ای، انسان هایی برجسته و قهرمان بوده اند و زندگی واقعی داشته اند، منتها مردم، پس از مرگ آنها، چنان در حقشان غلو کرده اند که رفته رفته به اسطوره مبدل شده اند. پاره ای دیگر از لغات بدین قرار است: باطل ، در اصطلاح، به معانی گوناگونی آمده از قبیل عدم مطابقت فعل با امری که خواهان آن هستی، بودن فعل به گونه ای که اصلا به مقصود دنیوی نرسد، آنچه دارای فایده و اثر و غایتی نیست و... التحلیلات، در نزد ارسطو ، همان منطق صوری است و بر دو گونه می باشد: یکی، تحلیلات اولی که مشتمل بر تحلیل قیاس است و دیگری، تحلیلات ثانیه که مشتمل بر شروط معرفت علمی و برهانی است. ثابت ، ضد متغیر است و بر موجود یا امری که با تشکیک مشکک زایل نمی گردد، اطلاق می شود.الجمهوریة، حکومتی است مردمی که در آن، رئیس دولت برای مدتی معین از طرف مردم انتخاب می شود و نیز به هیئتی متشکل از اشراف قوم یا بزرگان آنها اطلاق می گردد و... الحبسة، معنای این لفظ در زبان انگلیسی ناتوانی از گفتار یا نوشتار یا... و در زبان عربی فقط به ناتوانی از گفتار اطلاق می شود...الخارجی، در اصطلاح فلاسفه ، معانی متعددی دارد از قبیل ظاهر ، آنچه وجودش مستقل از شناخت ما نسبت به آن است، موجود در اعیان نه اذهان، آنچه بذاته و لذاته موجود است و... الوسیط، آنچه واسطه بین دو چیز واقع می شود برای نزدیک کردن یکی به دیگری، شخصی که باعث ایجاد ارتباط بین زندگان و ارواح مردگان می شود. النحلة، دین و عقیده و مذهب و...
