دانشنامه اسلامی
در آیات متعدد از برخی وظایف که خداوند آن را بر خود مقرر کرده، یاد شده است، مانند رحمت بر بندگان و آمرزش آنان در صورت توبه و جبران گذشته، روزی دادن همه جنبندگان: «و ما مِن دابَّة فِی الاَرضِ اِلاّ عَلَی اللّهِ رِزقُها» و یاری کردن انسان های مؤمن ولی به نظر بسیاری از مفسران این موارد را نمی توان از مصادیق تکلیف مصطلح دانست، بلکه این ها تفضل الهی نسبت به بندگان است. ولی شماری از مفسران و محققان از این امور به وظایفی که خداوند بر خود واجب کرده یا تکالیف خداوند تعبیر کرده اند. در روایات و ادعیه نیز از واجب بودن برخی امور بر خداوند یاد شده است.بر اساس دیدگاه نخست، اصناف مکلفان یا موجوداتی که احتمال تکلیف در مورد آن ها داده شده بر پایه قرآن و منابع اسلامی را بیان می کنیم.
انسان ها
انسان اصلی ترین مخاطب تکالیف الهی است. در آیه ۷۲ احزاب از عرضه شدن امانت الهی بر آسمان و زمین و کوه ها سخن به میان آمده و گفته شده که آنان از پذیرش امانت امتناع کردند؛ ولی انسان آن را پذیرفت: «اِنّا عَرَضنَا الاَمانَةَ عَلَی السَّمـوتِ والاَرضِ والجِبالِ فَاَبَینَ اَن یَحمِلنَها واَشفَقنَ مِنها وحَمَلَهَا الاِنسـن».مراد از این «امانت»، به نظر برخی از مفسران، تکالیف الهی است. در برخی احادیث نیز مراد از آن، امامت و ولایت دانسته شده که اعتقاد به آن از بارزترین مصادیق تکلیف انسان است. در آیات متعدد دیگر نیز از برخی تکالیف اعتقادی و عملی انسان ها یاد شده است؛ مانند اعتقاد به خدا، پیامبران الهی ، کتب آسمانی ، فرشتگان و روز جزا، پرستش خداوند، اقامه نماز ، پرداخت زکات و خمس و روزه گرفتن. درباره این که از میان این تکالیف، اولین تکلیف انسان کدام است، آرای علما گونه گون است برخی، تکالیف شرعی (عملی) را متأخر از معرفت خداوند و توحید شمرده و عده ای آن ها را همعرض دانسته اند.
جنیان
جنیان موجوداتی با شعور و اراده و در انتخاب راه نیکی و بدی مختارند، ازین رو همانند انسان ها مکلف به شمار می روند. مستند این دیدگاه، آیات پرشمار قرآنی است؛ مانند آیه ۵۶ ذاریات که هدف از خلقت جن را همانند انسان ها عبادت خدا دانسته است: «ما خَلَقتُ الجِنَّ والاِنسَ اِلاّ لِیعبُدون». برخی، مفاد واژه «لِیعبُدون» را امر کردن آنان به عبادت یا مطلق امر و نهی و تکلیف دانسته اند. در آیه ۲۹ احقاف ، مأمور شدن گروهی از جنیان برای شنیدن آیات قرآن از پیامبراکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) و تبلیغ آن در میان همنوعان خود مطرح شده است: «و اِذ صَرَفنا اِلَیکَ نَفَرًا مِنَ الجِنِّ یستَمِعونَ القُرءانَ فَلَمّا حَضَروهُ قالوا اَنصِتوا فَلَمّا قُضِی و لَّوا اِلی قَومِهِم مُنذِرین». مفسران از این آیه مکلف بودن جنیان و مأمور بودن پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) برای هدایت آنان را استفاده کرده اند. ) این مطلب از آیاتی دیگر نیز استفاده می شود؛ از جمله آیاتی که از وجود افراد مؤمن و فاسق در میان جنیان خبر داده یا جنیان را به ورود در جهنم تهدید کرده یا از محشور شدن آن ها در قیامت سخن به میان آورده یا از اقرار آنان به گناه خویش یا عذاب شدن جنیان در قیامت یاد کرده است. برخی مفسران از آیه ۳۰ احقاف : «قالوا یـقَومَنا اِنّا سَمِعنا کِتابـًا... یهدی اِلَی الحَقِّ و اِلی طَریق مُستَقیم» استفاده کرده اند که جنیان افزون بر اصول دین، به فروع دین نیز مکلف اند، زیرا مراد از «الحَق» اصول دین و مراد از «طَریق مُستَقیم» فروع دین و احکام عملی است. در احادیث اسلامی نیز از پیمان گرفتن پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) از جنیان درباره به جا آوردن برخی عبادات، همچون نماز ، روزه ، حج و جهاد یاد شده است. شماری از مفسران از آیات و روایات مذکور استفاده کرده اند که تکلیف جنیان همانند تکلیف انسان هاست اما عده ای دیگر برآن اند که جنیان در اصل تکلیف با انسان ها مشترک اند؛ لیکن نوع تکلیف آن ها متفاوت است. شماری دیگر، اصولا تکلیف داشتن جنیان را نفی کرده و گفته اند که اگر آنان مکلف بودند، پیامبری از جنس خود داشتند، زیرا از آیه ۴ ابراهیم : «و ما اَرسَلنا مِن رَسول اِلاّ بِلِسانِ قَومِهِ» چنین برداشت می شود. با وجود این، هرچند برخی مفسران، پیامبران جنیان را همان پیامبران انسان ها دانسته اند اما عده ای با استناد به آیاتی مانند آیه ۱۳۰ انعام : «یا مَعشَرَ الجِنِّ والاِنسِ اَلَم یأتِکُم رُسُلٌ مِنکُم یقُصّونَ عَلَیکُم ءایاتی» برآن اند که جنیان نیز پیامبرانی از جنس خودشان دارند. دیدگاه های دیگری نیز در این باره مطرح شده اند.
فرشتگان
...
