دانشنامه اسلامی
پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلّم) همانند سایر انبیاءالهی برای اصلاح امت و دعوت به خداپرستی مبعوث شد. ایشان برای کنار زدن حجاب های دنیوی و مبارزه با شرک و بت پرستی، با کفار و مشرکین، به مقابله پرداخت و با آگاهی دادن مردم، آنها را به دینی که کامل ترین ادیان آسمانی بود، دعوت کرد.رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلّم) در طول دوران رسالت بیست و سه ساله خویش، مردم را به اطاعت از خدا و شکر نعمت های او فراخواند و در این راه با نظم و انضباطی الهی و جدیََّت در انجام دادن به موقع کارها، موفق به سامان دادن جامعه ای شد که به واسطه آن دولتی اسلامی را پایه گذاری کرد.ابوذر غفاری یکی از یاران با وفای پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلّم)، در روایتی از آن حضرت، که نشان دهندۀ نظم و انضباط در کارها و انجام دادن به موقع امور در سیره مدیریتی ایشان است، چنین نقل می کند: «بر عاقل واجب است که برای خود ساعاتی را داشته باشد؛ ساعتی برای مناجات با پروردگار، ساعتی جهت محاسبه و رسیدگی به اعمال و کردار خود، ساعتی جهت تفکر در آن چه خداوند نسبت به او انجام داده، و ساعتی جهت خلوت باخویش و بهره گرفتن از حلال.» در حدیثی که ابوذر غفاری از رسول الله (صلی الله علیه و آله وسلّم) روایت کرده است، این نتیجه به دست می آید که عقلانیت انسان وابسته به برنامه ریزی و داشتن نظم در کارها و اجرای به موقع امور است. سیرۀ رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلّم) نیز، بر پایه همین برنامه ها استوار بود، به طوری که ایشان بدون داشتن برنامه، جهت انجام به موقع کارهای شخصی و اجتماعی، اقدام به کاری نمی کردند.
انجام دادن به موقع امور در سیرۀ نبوی
پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلّم)، امور زندگی خود را با نظم خاصی انجام می داد، به طوری که خانواده و اصحاب آن حضرت به خوبی می دانستند که پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلّم) در انجام به موقع کارهای خویش، دقت نظر دارد. ایشان هنگامی که به منزل وارد می شد، اوقات خود را تنظیم می نمود، به گونه ای که هر بخش از این اوقات را به انجام برنامه ای خاص، اختصاص می داد.در خبر مشهور فریقین آمده است که امام حسین (علیه السّلام) از پدرش امام علی (علیه السّلام)، پیرامون وضع و برنامۀ رسول الله (صلی الله علیه و آله وسلّم) در داخل منزل سؤال نمود، و پدرش چنین پاسخ داد که:«و کان اذا اوی منزله جزَّا دخوله ثلاثة اجزاء، جزءلله عزَّ و جلََّ، جزءلاهله، و جزء لنفسه؛ ثمََّ جزََّا جزءه بینه و بین النََّاس، فیردََّ ذلک علی العامََّة و الخاصََّة و لایدََّخر عنهم شیئا. و چون آن حضرت به منزل می رفت، اوقات خویش را به سه قسمت، تقسیم می کرد: قسمتی را برای عبادت خدا، قسمتی را برای اهل بیت خود، و قسمتی را به خود اختصاص می داد، سپس آن قسمتی را که به خود اختصاص داده بود، میان خود و مردم تقسیم می کرد و بخشی از آن وقت را به مردم اختصاص می داد و عام و خاص را می پذیرفت و چیزی از آنان مضایقه نمی کرد.»
وقت شناسی در سیرۀ نبوی
در مدیریتی که توسط رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلّم) اجرا می شد، انجام دادن به موقع امور، دارای اهمََّیََّّّت ویژه ای بود، و پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله وسلّم) به آن اهتمام می ورزید؛ زیرا انجام گرفتن به موقع کارها، سبب کامل شدن نظم و انضباط می گردد، به بیانی دیگر؛ نظم و انضباط هنگامی به معنای واقعی خود خواهد رسید که کارها به موقع، و در جای و مکان خود انجام شود. رسالت نبی خدا (صلی الله علیه و آله وسلّم) مراحل مختلفی داشت که هر مرحله ای برای خود نوعی موضع و اقدام مقتضی را می طلبید.برخی معتقدند که دعوت، چهار مرحله را سپری کرد، اول: مرحله سرََّی که سه سال یا پنج سال به طول انجامید. دوم: اعلان دعوت به سوی خدا که دعوت تنها با بیان و ابلاغ رسالت، بود و تا زمان هجرت ادامه یافت. سوم: مرحله دفاع از دعوت با شمشیر که تا صلح حدیبیه استمرار داشت. چهارم: نبرد و مبارزه با تمام کسانی که راه پیشرفت اسلام را سد کرده بودند. اعم از بت پرستان، و مشرکان، و غیره. در تمام این مراحل، در هر موضع و جایگاهی و به اقتضاء، اقدام خاص خود صورت گرفته است، یعنی اقدام به موقعی که فقط مخصوص آن موضع بوده است مثل دعوت سرَّی و یا علنی شدن نبوت پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلّم)، و هر کدام از این مواضع با تدبیر و درایت رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلّم) و با به موقع انجام گرفتن امور، سبب نشر اسلام و پیروزی های مسلمانان گردید.» سال های نخستین رسالت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلّم) با موفقیت به پایان رسید، هر چند، در طی این دوران با دشواری های زیادی مواجه بودند؛ اما سرانجام با اقدامات به موقع پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلّم) و تدبیر الهی ایشان، به نتیجه مطلوب رسید.انجام دادن به موقع امور توسط پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلّم) در سال های آغازین رسالت، در نحوه برخورد مشرکان با ایشان، بسیار مؤثر بود.رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلّم) از آغاز دوران رسالت تا پایان عمر شریفش، رسالت خود را با نظم، و انجام دادن به موقع امور پیش برد.از نمونه های بارز دیگر اجرای به موقع امور در سیره نبوی، می توان به تشکیل حکومت در مدینه اشاره کرد. رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلّم) پس از آن که حکومت را در مدینه برپا کند، با درایت و انضباط دادن به کارها، زمینه اجرای حکومت الهی را بنیان نهاد. ایشان برای این که هر کاری به موقع انجام شود و نظم و انضباط در جامعه حکم فرما شود، کارهای بزرگی انجام داد که نمونه ای از آن کارها، سرشماری مسلمانان، ثبت اطلاعات لازم و برنامه ریزی دقیق متناسب با این امور، برای حکومت بود. ایشان خطاب به اصحاب خود می فرمود: «احصوا کل من تلفظ بالاسلام؛ تمام افرادی را که به اسلام گروئیده اند، سرشماری کنید.» و هم چنین دستور داد که: «اکتبوا لی من تلفظ بالاسلام من الناس؛ افرادی را که به اسلام روی آورده اند، برایم بنویسید.»رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلّم) به خوبی می دانست، برای انجام به موقع کارها می بایست، تمام کارها را طبق برنامه انجام داد، به همین علت، اطلاعات لازم را در همه زمینه های اجتماعی و فردی به دست آورد، تا هنگام مواجه شدن با مشکل، سریعا ً نسبت به رفع آن اقدام کند. پس بانظم خاصی، حکومت الهی را بنا نهاد، و با در پیش گرفتن انضباط، و جدیََّت داشتن در کارها، و انجام به موقع امور، باعث عزت و مجد و عظمت اسلام و مسلمین شد.پیامبری که اسوه نظم و انضباط بود، و با انجام دادن به موقع امور به کارها وسعت می بخشید، همواره مردم را با آیات قرآن انذار می نمود و آنان را به اسلام فرا می خواند، و این فرمانی بود از طرف پروردگار، که همه به آیین پاک اسلام روی آورند «فاقم وجهک للدََّین حنیفاً فطرة الله الََّتی فطر النََّاس علیها لا تبدیل لخلق الله ذلک الََّدین القیََّم و لکنََّ اکثر النََّاس لایعلمون پس تو ای رسول (باهمه پیروانت) مستقیم به جانب آیین پاک اسلام رو آور، و پیوسته از طریق دین خدا که فطرت خلق را بر آن آفریده است، پیروی کن، که هیچ تغییری در خلقت خدا نباید داد، و این است آیین استوار حق ولیکن اکثر مردم از حقیقت آن، آگاه نیستند.»
عقد اخوت
...
