دانشنامه اسلامی
به آیه ۱۰۱ سوره نحل "آیه تبدیل" مى گویند: "و اذا بدلنا آیة مکان آیة والله اعلم بما ینزل قالوا انما أنت مفتر بل اکثرهم لا یعلمون؛
نحل/سوره۱۶، آیه۱۰۱.
"تبدیل آیه مکان آیه" به معناى نسخ است و نسخ آیه یا از حیث قرائت یا حکم یا هر دو مى باشد.
شأن نزول
نسخ شریعت هاى مختلف به شریعت دیگر در دست خدا است و او به آن چه از آسمان فرو مى فرستد داناتر است که صلاح و فساد مکلفان در چیست . اما کافران مى گفتند: محمد (ص) اصحاب خویش را مسخره مى کند. امروز به یک چیز امر مى کند و فردا از آن نهی مى کند و چیز آسان ترى را مى خواهد، اما آن ها نمى فهمیدند؛ زیرا مراد از نسخ، مصلحت است نه راحتى یا مشقت . و این نیز در اختیار خدا است که آیه اى را با آیه دیگرى نسخ کند. و مردم را نرسد که به وسیله قیاس و اجماع و امثال آن، آیه اى رااز قرآن نسخ کنند.
منصور، عبدالحمید یوسف، نیل الخیرات فی القراءات العشرة، ج۱۲، ص۳۶۸.
...
[ویکی شیعه] آیه تبدیل. آیه تبدیل آیه ۱۰۱ سوره نحل که در مورد تبدیل حکم ابتدایی یک آیه از قرآن با حکمی متفاوت با حکم اولیه است که به این تبدیل، نسخ می گویند. این آیه زمانی بر پیامبر(ص) نازل شد که مشرکان می گفتند: محمد(ص) یاران خود را مسخره می کند. یک روز کاری را امر می کند و روز دیگر آنان را از همان کار منع می کند و کار آسان تری به آنها امر می کند، و این تبدیل به جهت این است که پیامبر(ص) از پیش خودش سخن می گوید.
این آیه زمانی نازل شد که فرمانی از طرف خداوند با شدت نازل می شد و بعد با فرمانی متفاوت عوض می شد؛ مثل اینکه دستوری بر مبنای صلح نازل می شد و بعد از اندک زمانی تبدیل به جنگ می شد اما مشرکان می گفتند: «محمد(ص) یاران خود را مسخره می کند. یک روز کاری را امر می کند و روز دیگر آنان را از همان کار منع می کند و کار آسان تری به آنها امر می کند. این تغییر و تبدیل به جهت این است که پیامبر از پیش خودش سخن می گوید و دروغی است که خودش می بافد.» بعد از کلام مشرکان خداوند این آیه را بر پیامبر(ص) نازل کرد.
شأن نزول آیه در مورد عوض کردن حکمی سخت به حکمی آسان تر است و با توجه به معنای آیه می توان پی برد به اینکه این آیه در مورد تبدیل یا همان نسخ است. با دو دلیل می توان گفت این آیه در مورد نسخ می باشد:
[ویکی اهل البیت] آیه تبدیل. آیه 101 سوره نحل/ 16 به تبدیل و جایگزینی آیه ای به جای آیه دیگر اشاره دارد؛ از همین رو، برخی آن را «آیه تبدیل» و بعضی «آیه تبدّل» گفته اند.
«و إِذا بَدّلنا ءَایةً مَکانَ ءَایةٍ واللّهُ أَعلَمُ بِما ینزّلُ قَالوا إِنّما أنتَ مُفترٍ بَل أَکثرُهُم لَایعلَمون»
در شأن نزول این آیه آورده اند که هرگاه آیه ای نسخ می شد، کافران می گفتند: محمد، اصحاب خویش را به تمسخر گرفته، امروز به چیزی فرمان می دهد و فردا از آن نهی می کند و چیز آسان تری را می خواهد.
قرآن در این آیه می گوید: آن ها نمی فهمیدند که مقصود از نسخ، مصلحت است نه راحتی یا مشقّت و این نیز در اختیار خدا است که آیه ای را با آیه ای دیگر نسخ کند و مردم را نرسد که به وسیله قیاس، اجماع و امثال آن، آیه ای از قرآن را نسخ کنند.
