دانشنامه اسلامی
اصطلاح «نظم آهنگ» را برای نخستین بار در آثار معرفت می بینیم؛ اما پیش از وی طالقانی اصطلاح اعجاز در «آهنگ» را در همین معنا به کار برده است. این اصطلاح معادل «اعجاز النظم الموسیقی» و «الاعجاز فی نغم القرآن» است. این جنبه از اعجاز قرآن ریشه در آرای دانشمندان کهن دارد؛ اما تاکید بیشتر بر آن و کاوش در زوایای گوناگون آهنگهای برخاسته از آیات قرآن، به دوران معاصر مربوط می شود. گویا خطّابی نیز در طرح نظریه اعجاز از ناحیه تاثیر در جان و دل مخاطب، به همین جنبه از اعجاز قرآن نظر داشته است. دانشمندان پس از وی نیز بر نظم برتر حاکم بر الفاظ قرآن و سازگاری و همشکلی کامل میان آنها بدون نگاه به معنای الفاظ تاکید کرده اند.
اعجاز در نظم آهنگ، ناظر به بیانات قرآنی
اعجاز در نظم آهنگ در حقیقت ناظر به بیانات قرآنی است و بر همین اساس این وجه از اعجاز، زیر مجموعه اعجاز بیانی شمرده می شود، ازاین رو اولا اعجاز در نظم آهنگ می تواند مشمول تحدّی قرآن کریم باشد و ثانیاً همه آنان که اعجاز در فصاحت، نظم و حتی بلاغت قرآن را مطرح کرده اند، به صورت غیر صریح و غیر مستقیم به همین وجه از اعجاز نیز نظر داشته اند و بیشتر یا همه شرایطی را که دانشمندان بلاغت برای فصاحت کلمه و کلام بیان کرده اند، همچون عدم تنافر حروف، سنگین نبودن کلمه بر زبان، عدم کراهت در سمع و عدم غرابت در کلمه و همچنین عدم تنافر کلمات، سنگین نبودن بر زبان، عاری بودن از اضافات پیاپی، عدم تعقید لفظی و معنوی در کلام، زمینه ساز تولید آهنگی خوش تر است. فصاحت اعجازآمیز قرآن کریم می تواند موسیقی و آهنگی در حد اعجاز را پدید آورد. نظم قرآن نیز همین نسبت را با موسیقی و آهنگ قرآن دارد؛ به این معنا که چینش حروف و کلمات متناسب در کنار هم و در نظر گرفتن تناسب صفات حروف و پیام مورد نظر، نیز گزینش واژگان متناسب، تقدیم و تاخیرها در کلام و غیره زمینه ساز آهنگی قوی تر و فوق العاده برای متن است.
نظر رافعی در مورد اعجاز صوتی
در زمان معاصر برای نخستین بار این جنبه از اعجاز قرآن کریم را مصطفی صادق رافعی در کتاب اعجاز القرآن والبلاغة النبویه، منتشر شده، به سال ۱۳۳۲ ق. مطرح کرده است. رافعی با ارائه نظریه اعجاز در نظم موسیقی قرآن به بررسی تاثیر ترتیل قرآن بر شنونده و اصوات و آواهای هریک از مخارج حروف و فواصل پایانی آیات پرداخت و با طرح اعتدال در موسیقی قرآن نسبت به تاثیر بر روح و روان مخاطب، در عین تهی بودن از حشو و زواید در الفاظ آن، بر هماهنگی میان الفاظ و معانی قرآن نیز تاکید کرد. هماهنگی میان الفاظ و معانی مستلزم آن است که الفاظ قرآن از چینش بسیار دقیق و پیچیده ای برخوردار باشد که در عین حالی که به نظر می رسد واژگان گاه برای تنظیم آهنگ آیه به کار گرفته شده یا از جایگاه اصلی خود تغییر یافته (تقدیم و تاخیر) در همین حال از نظر معنایی نیز از نقش حساب شده ای برخوردار است؛ برای نمونه در آیات «اَلَکُمُ الذَّکَرُ ولَهُ الاُنثی تِلکَ اِذًا قِسمَةٌ ضیزی» در عین حال که کلمه «اِذاً» برای پر کردن آهنگ آیه به کار گرفته شده و بدون آن، آهنگ آیه مختل می شود، با این حال عاری از نقش معنایی دقیق نیز نیست؛ نیز دو واژه «القُبور» و «اَلاَجداث» که مترادف به نظر می رسد در سیاقهای گوناگون متناسب با آهنگ یا فاصله آیه به کار رفته است ، در عین حال نوعی تفاوت معنایی نیز میان آن دو دیده می شود.
نظر مصطفی محمود در مورد اعجاز صوتی
...
