دانشنامه اسلامی
بسیاری از تکالیف فردی و اجتماعی، چه واجب و چه مستحب، بستگی به رؤیت هلال ماه و ثبوت آغاز و پایان آن دارد: روزه ماه مبارک رمضان، عید فطر، وقوف به عرفات در روز نهم ذی حجه، وقوف در مشعر، در شب دهم ذی حجه، بیتوته در سرزمین منی، در شبهای یازدهم و دوازدهم ذی حجه، اعمال روز عید قربان و … قل هی مواقیت للناس والحج … . علاوه بر این، ماههای قمری، نقش بنیادی در تنظیم و تعیین اموری چون: مدت حمل، مدت شیردهی کودکان، زمان یائسگی، عده زنان در طلاق و وفات، اجرای حدود الهی، آغاز بلوغ شرعی، زمان تعلق زکات و … دارند.همین نقش کار ساز و اساسی ماه در امور معاش و معاد و دین و دنیای مردم، سبب گردیده مسأله رؤیت هلال، در حوزه تفکر اسلامی جایگاه ویژه ای بیابد. فقها، مسائل و فروعی را بر آن مترتب ساخته اند، راههایی را فرا روی مردم قرار داده اند و در کتابهای صوم و حج و یا در رساله های مستقل، به کند و کاو در این باره پرداخته اند.بسیاری از اعمال و سنت های اسلامی، از جمله فریضه عظیم حج و روزه ماه رمضان، افزون بر جنبه عبادی، جنبه های سیاسی و اجتماعی نیز دارند. امت اسلامی، با برگزاری این عبادات، شکوه و اقتدار اسلام و نیز وحدت و همدلی و همگامی میلیونها انسان مسلمان خاضع در برابر اراده خداوند را به نمایش می گذارند.ملیتهای مختلف، با ویژگیهای فرهنگی و قومی و نژادی و زبانی گونه گون، در زمان و مکان واحدی گرد می آیند و عظمت و شکوه اسلام را به بهترین و زیباترین وجه می نمایانند. ولی متأسفانه، گه گاهی، به خاطر ناهماهنگی در ثبوت رؤیت هلال، بر این مراسم ارزشمند و والا، خدشه وارد می آید و آثار و پیامدهای نامطلوبی در بین ملل اسلامی، به بار می آورد و نوعی سر در گمی و بلاتکلیفی برای مسلمانان، به وجود می آورد. مثلاً، در سال ۱۳۵۸ هـ. ق/ ۱۹۳۹ م. عید قربان در مصر، دوشنبه، در حجاز سه شنبه و در بمبئی، چهارشنبه (با فاصله سه روز اختلاف) برگزار شد.در سال ۱۳۹۱ هـ. ق/ ۱۹۷۱ م. یکی از مراجع بزرگ تقلید، روز جمعه را عید اعلام کرد و در همان سال، از سوی مراجع دیگر، روز شنبه، عید فطر اعلام شد. همین گوناگونی رؤیتها و اعلامها، گه گاهی، در مراسم حج و عید قربان رخ می دهد و مشکلات جبران ناپذیری برای حج گزاران به وجود می آورد.در همین راستا، اختلاف و ناهماهنگی در تعیین روز دهم ذیحجه و برگزاری اعمال روز عید قربان در مراسم حج برای برخی از قائلان به عدم تعمیم و نیز گروهی از مسلمانان، مشکلات فراوانی را ایجاد می کند. همه ساله، گرفتن مراسم جداگانه، در روزهای قبل و یا بعد از آن، از سوی برخی از علماء علاوه بر دردسرها و مشقتهای فراوان برای خود آنان، اسباب اختلاف و تشتت مسلمانان و بدبینی گروهی از آنان را پدید می آورد.اکنون باید به بررسی پرداخت و منشأ این ناهماهنگی را جُست. گوناگونی افقهای شهرهای اسلامی موجب این ناهماهنگیها شده اند، یا فاصله طولانی شهرهای مسلمان نشین از یکدیگر؟
معیار در اختلاف افق
اصلاً، معیار در اختلاف افق چیست؟مرز و حد کشورها، افقها را تقسیم و از یکدیگر ممتاز می سازد، یا نزدیکی و دوری شهرهای اسلامی؟ مثلاً: اگر در یکی از شهرهای اسلامی، هلال ماه در رؤیت شد، آیا مردم دیگر شهرها و کشورهای اسلامی، بویژه آنهایی، که در فاصله چند صد کیلومتری آن قرار دارند، حدود یک ساعت اختلاف افق در طلوع و غروب خورشید، می توانند به ثبوت هلال ماه آن جا، استناد جویند و هماهنگ با مردمان آن کشور به وظایف عبادی خویش قیام نمایند؟ یا این که مردم هر منطقه و یا کشوری وظایف خاص خویش را دارند و ثبوت رویت در شهر و منطقه ای برای غیر اهالی آنها حجیت ندارد. لکل بلد رؤیتهم پاسخ به این پرسشها، بررسیهای عمیقی را می طلبد که امید می رود پژوهشگران و فقیهان به این مهم بپردازند. اینک ما، به مقدار توان خویش، در ادله و مبانی فقهی رؤیت هلال به کند و کاو می پردازیم.
پیشینه بحث
رؤیت هلال ماه، از راههای ثبوت آغاز ماه، بلکه مهمترین و طبیعی ترین و ساده ترین راه است. مردم مسلمان، با هلال ماه رمضان روزه می گیرند و چون هلال شوال را دیدند، روزه می گشایند و نماز عید به پا می دارند. ولی آیا ثبوت رؤیت هلال، در شهری برای مردمان همان شهر حجّت است یا برای مسلمانان خارج شهر نیز، حجیت دارد؟ در صورت حجیّت، آیا برای همه مسلمانان، در هر شهر و مملکتی که باشند، چه دور و چه نزدیک، یا تنها برای شهرهای مجاور و هم افق محل رؤیت کار ساز است؟آیا در شهرهای دور نیز، بین شهرهایی که در جانب شرقی محل رؤیت قرار دارند و شهرهایی که در جانب غربی، فرقی نیست، یا این که در شهرهای غربی محل رؤیت، حکم به ثبوت هلال می شود، ولی در شهرهای شرقی آن ثابت نیست.در این مسأله، فقیهان اسلام، دیدگاههای گوناگونی دارند. مشهور فقهای عامه، به تعمیم حکم ثبوت هلال به همه بلاد اسلامی نظر داده اند. منتهی برخی از شافعیان و عکرمه، قاسم و اسحاق نظر گاهی غیر از این دارند. دیدگاه مشهور در بین فقهای شیعه، اعتبار رؤیت هلال در شهرهای نزدیک و شهرهای هم افق محل رؤیت است و شهرهای دور، باید به وظایف خاص خویش، در این باره عمل کنند. ولی برخی از فقیهان شیعه، از جمله: علامه حلی، شیخ یوسف بحرانی و مولی احمد نراقی رؤیت هلال را برای غیر از شهر و مکان محلّ رؤیت، چه دور و چه نزدیک، معتبر شمرده اند.
نظریه فقیهان شیعه
...
