دوست محمدخان
دانشنامه آزاد فارسی
(مشهور به: امیرکبیر) بنیانگذار (حک: ۱۲۵۲ـ۱۲۷۹ق) سلسلۀ محمدزایی از طایفۀ بارکزایی افغانستان . وی فرزند کوچک سردار پاینده خان ، رئیس قبیلۀ بارکزایی، بود. با مرگ پدر در ۱۲۱۴ق، تحت تربیت برادر بزرگ ترش وزیر فتح خان ، قرار گرفت و در ۱۸ سالگی فرمانده قشون او شد. زمانی که وزیر فتح خان به دستور شاه محمد سدوزایی و به دست بزرگان درّانی به قتل رسید، افغانستان را دیگر برادرانش به آشوب و اغتشاش کشیدند . دوست محمدخان، محمودشاه را با حیله شکست داد و تاج و تخت کابل را تصاحب کرد و در ۱۲۵۲ق با لقب «امیرالمؤمنین» حکومت دودمان محمدزایی را تأسیس کرد. اما از آن جا که هرات ، همچنان در دست جانشینان احمد شاه درّانی بود، پایه های حکومت مرکزی ثباتی نداشت و سران طوایف ، قدرت را در دست داشتند. بر همین اساس ، انگلیسی ها قصد تسخیر افغانستان را کردند و در ۱۲۵۵ق، در حالی که شاه شجاع الملک سدوزایی، پادشاه مخلوع دُرّانی، را همراه خویش داشتند وارد افغانستان شدند و قندهار و کابل را تصرف کردند. امیر دوست محمدخان که توان ایستادگی نداشت، به بخارا گریخت، اما حاکم بخارا او را محبوس کرد . او پس از یک سال از زندان گریخت و خود را به ویلیام مکناتن، وزیر مختار دولت انگلیس در دربار شاه شجاع ، تسلیم کرد. انگلیسی ها وی را با فامیلش به هند فرستادند. اما با قیام ضدانگلیسی مردم افغانستان و کشته شدن شاه شجاع و خروج انگلیسی ها، به افغانستان بازگشت . این بار با موافقت انگلیسی ها و با دست کشیدن از ادعای افغانستان بر ایالت ثروتمند سند، بر مسند حکومت کابل نشست (۱۲۵۸ق). در پرتو این سیاست و نیز روش صبورانه ای که در برابر مخالفان در پیش گرفت ، سرانجام موفق شد که با انضمام پی درپی سراسر قلمرو میان هندوکش و آمودریا (۱۲۶۶ـ۱۲۶۷ق)، تسخیر قندهار پس از مرگ کهندل خان (۱۲۷۲ق)، گرفتن کُنر و بالاخره تصرف هرات (۱۲۷۸ق) به ایجاد مملکتی توفیق یابد که مرزهای آن کم وبیش تا به امروز دست نخورده باقی مانده است . امیر دوست محمدخان سرانجام در حین عملیات تصرف هرات درگذشت و در جوار آرامگاه خواجه عبدالله انصاری در هرات مدفون شد. وی را باید بانی دولت افغانستان دانست.
