دانشنامه اسلامی
در مورد انگیزه امام حسین (ع) از قیام خونین عاشورا از سوی علما و اندیشمندان اسلامی و غیر مسلمان نظریات گوناگونی مطرح شده است که ماحصل دیدگاه ها به چهار نظریه، بر می گردد: ۱. نظریه شهادت طلبی؛ ۲. نظریه تشکیل حکومت؛ ۳. نظریه حفظ جان؛ ۴. نظریه جمع بین دو نظریه اول و دوم، یعنی شهادت طلبی و تشکیل حکومت. مفاد سه دیدگاه اول، روشن است؛ اما دیدگاه چهارم، با توجه به مبانی کلامی شیعه در اعتقاد به آگاهی امام علیه السّلام از شهادت خویش، از یک سو، و سخنان امام علیه السّلام و شواهد تاریخی در کوشش برای براندازی حکومت یزید و تشکیل حکومت اسلامی ، از سوی دیگر، شکل گرفته است و صاحبان این دیدگاه، خواسته اند تا میان این دو حقیقت، جمع کنند. این جمع ها در چهار شکل، خود را نشان داده است : ۱. مرحله ای کردن قصد : ابتدا، قصد تشکیل حکومت و در ادامه، قصد شهادت ( استاد مطهری )؛ ۲. قصد مستقیم و غیر مستقیم ( علامه عسکری )؛ ۳. تشکیل حکومت با علم به شهادت ( آیه الله استادی )؛ ۴. اهداف چند لایه( آیه الله فاضل و آیه الله اشراقی ).
دیدگاه ها
اینک، پس از گزارش نظریه ها، به اجمال، برخی پرسش ها و ابهام ها و نقدهای وارد شده بر آنها را بیان می کنیم و تاکید می کنیم که قصد تفصیل و بررسی همه جانبه در میان نیست :۱. چنان که گذشت، شهادت ، مقصود و هدف امام حسین علیه السّلام نبوده است، گر چه مقصد ایشان بوده است. آنان که شهادت طلبی را هدف امام علیه السّلام دانسته اند، از یک سو، میان مقصد و مقصود، خلط کرده اند و از دیگر سو، سخنان، خطابه ها و نامه های ایشان را نادیده انگاشته اند. امام علیه السلام، در مجموعه یاد شده، بر اهدافی غیر از شهادت طلبی، تاکید فرموده است.۲. قائلان به نظریه «تشکیل حکومت»، جنبه آگاهی امام علیه السّلام از شهادت را کم رنگ دیده اند ـ اگر نگوییم که نادیده گرفته اند ـ، با این که احادیث متواتری بر آن، دلالت دارند. از سوی دیگر، منبع استخراج این نظریه، سخنان، خطابه ها و نامه های امام حسین علیه السّلام است و در این مجموعه، آنچه دیده می شود، امر به معروف و نهی از منکر، اصلاح امور امت و احیای سنت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم است و به صراحت، بر تشکیل حکومت به وسیله امام علیه السّلام دلالت ندارد، مگر آن که اینها را ملازم با تشکیل حکومت بدانیم. آری. در برخی متون، امام علیه السّلام آن گاه که از بیعت ، امتناع می ورزد، بر لیاقت نداشتن یزید برای خلافت و سزاوارتر بودن خود بر این امر، اشاره می فرماید. از جهت دیگر، تعبیر «خروج» در سخنان امام حسین علیه السلام، به معنای قیام نیست؛ بلکه در تمام موارد، به معنای بیرون رفتن از مدینه است، هر چند که گاه به غلط، به قیام، تعبیر شده است.۳. «نظریه حفظ جان»، هیچ شاهد کلامی و تاریخی ای ندارد و از این رو، قابل طرح نیست، ضمن این که با شئون امامت ، سازگار نیست.۴. در باره «نظریه جمع»، در این نظریه نیز، مانند سه نظریه نخست، برخی از وجوه این حادثه، نادیده انگاشته شده است.
