دانشنامه اسلامی
صاحب نظران در این نشست پس از طرح بحث از دیدگاه فقها مخصوصاً شهیدین، به پرسش های ذیل پاسخ دادند:آیا دین دارای اهداف دنیوی است؛ اهداف و مقاصد شریعت بحثی درون فقهی است یا برون فقهی؛ شیوه های کشف اهداف شریعت چیست؟؛ دشواری های دستیابی به اهداف شریعت چه می باشند؟؛ آیا می توان از اهداف آموزه های فقهی در استنباط بهره جست؟ و در پایان اساتید محترم به پرسش های حاضران پاسخ گفتند.
اهداف شریعت و استنباط احکام
دبیر علمی:باتشکر از اساتید و شرکت کنندگان ارجمند، موضوع این نشست علمی، امکان بهره گیری از اهداف دین و فقه در دفاع عقلانی از آموزه های فقهی است، آیا می توان از اهداف دین و شریعت در استنباط احکام استفاده کرد یا نه؟ سرنخ هایی از این بحث هرچند ناقص در میراث فقهی ما مطرح شده که از آن ها می توان بهره گرفت؛ بحث از حسن و قبح عقلی و تبعیت احکام از مصالح و مفاسد، در کتاب های کلامی و بحث از علل شرایع و احکام، در کتاب هایی مانند کتاب علل الشرایع مرحوم صدوق از مواردی است که نشان می دهد این مباحث دغدغه فکری دانشمندان ما بوده است، اما باید دید این مباحث به طور خاص در استنباط فقهی چه مقدار استفاده شده و چه پیشینه ای دارد؟ مرحوم علامه حلی، فخرالمحققین، شهید اول، شهید ثانی، محقق اردبیلی و صاحب جواهر از کسانی هستند که بسیار به غرض شارع تمسک کرده اند.اهداف دنیوی و اخروی، فردی و اجتماعی، مادی و معنوی، و خرد و کلان، اهدافی هستند که می توان برای آموزه های فقهی یا شریعت در نظر گرفت، شاید بیشترین بحثی که در حال حاضر مطرح است و بیش تر مورد اشکال واقع می شود، بُعد دنیوی آموزه های فقهی است؛ آیا فقه اهداف دنیوی دارد؟ دست کم بخشی از آموزه های فقهی، اهداف دنیوی دارند، اگر فقیه در جایی فهمید که هدف حکم صرفاً دنیوی است و شرایط این حکم آن هدف را تأمین نمی کند، آیا می تواند استنباط دیگری کند؟ یا اگر فهمید مثلاً هدف یکی از احکام جزایی اسلام صرفاً دنیوی است، اهداف بازدارندگی دارد و این اهداف در ظرف زمانی خاصی، در مکان خاصی تأمین نشده بلکه جرم های دیگری را پدید آورده، آیا می توان در استنباط تجدیدنظر کرد، یعنی خود را تخطئه در استنباط نمود و گفت که استنباط اشتباه بوده است؟ آن وقت باید پرسید که با چه شیوه ای می توان تأمین نشدن این هدف را کشف کرد:آیا از راه استدلال عقلی یا از راه علوم انسانی می شود پی برد که این هدف تأمین شده است یا نه؟بسیاری از مواقع فقیه به قطع رسیده که این حکم این هدف را تأمین نمی کند یا نقض غرض پیش می آید، سؤال این است که آیا در مواقعی که برای فقیه قطع آور نیست، ضابطه های اصولی هم وجود دارد یا نه؟
اهداف و اغراض احکام فقهی
استاد سروش:مقدمه ای در این مباحث مفروض است که فقهای ما هم مقدمه را پذیرفته اند: احکام فقهی دارای اهداف و اغراضی است، مرحوم شهید اول در فایده چهارم از کتاب شریف (قواعد) فرموده آن هدف و غایت هم به خود انسان ها و به مکلفان برمی گردد:لما ثبت فی علم الکلام ان افعال اللّه معللة بالاغراض وان الغرض یتسحیل کونه قبیحاً وانه یستحیل عوده الی اللّه تعالی، ثبت کونه لغرض یعود الی المکلف،
لقواعد والفوائد، شهید اول، ج ۱، ص ۳۳.
...
