دانشنامه اسلامی
وی مولف کتاب البدء و التاریخ است که اثری تاریخی و از جهاتی شبیه به مروج الذهب مسعودی است. زمان تالیف کتاب در سال ۳۵۵ هجری است و خود وی این مطلب را در مقدمه کتاب خویش آورده است. جزء اول این کتاب در سال ۱۸۹۹ توسط کلمان هوار در پاریس به نام ابوزید احمد بن سهل بلخی (۳۲۲) چاپ شد. اما روی صفحه نخست جزء سوم که به سال ۱۹۰۳ چاپ شد آمد که کتاب از مطهر بن طاهر مقدسی (المنسوب تالیفه لابی زید احمد بن سهل بلخی) است. وی این مطلب را از آنچه در غررالسیر ثعالبی آمده بود دریافته است. سزگین نوشته است که وی این کتاب را در بست سجستان تالیف کرده جایی که به احتمال محل تولد یا زیست او نیز بوده است. آقای شفیعی فهرستی از مشایخ او را بر اساس آنچه در کتابش آمده است، آورده است. وی همچنین مسافرت های مؤلف را به سیستان، مرو، سیرجان، ماسبذان، خوزستان، فراس، جندی شاپور و مکه و عراق و شام و مصر که در مطاوی کتاب به آنها اشاره کرده یادآور شده است.
محتوای کتاب مقدسی
از مقدمه وی بر کتاب بر می آید که مقدسی در ارزیابی نقلهای تاریخی و آنچه که درباره جهان گذشته و افکار و آراء موجود در آن گفته شده وفادار به عقل است. وی از غرائب العجائب هایی یاد می کند که قصه خوانان نقل کرده و از دید عقلانی مردود است. ترهات و اباطیل و اسماری که همگی باطل بوده و بهره ای از حق در آنها نیست. پس از آن از شخصی بدون یاد نام او که شاید نامش در متن اصلی بوده با تعبیر فلان یاد کرده که از وی خواسته تا کتابی خالی از این ترهات و بدور از افراط و تفریط برای وی تدوین نماید… منحطا عن درجه العلو، خارجا عن حد التقصیر، مهذبا من شوائب التزیّد، مصفی عن سقاط الغسالات وخرافات العجائز و تزواویر القصاص و موضوعات المتهمین من المحدثین. وی هدف خود را در عین حال یک هدف کاملا دینی می داند و کتابش را به قصد دفاع از اسلام زبّا عن بیضه الاسلام و ردا لکید مناوی می نگارد. وی در مقدمه فهرست اجمالی مباحث مطروحه در کتابش را به دست می دهد. بحث با آفرینش یا همان المبتداء آغاز می شود. پس از آن اخبار انبیا و امم و نسلها و سلسله های شاهان عرب و عجم را آورده و آنگاه اخبار خلفا را تا زمان نگارش این کتاب که سال ۳۵۵ هجری است نقل می کند. در نهایت نظری هم به آینده دارد و آن نقل روایات ملاحم و رفتن است، آن هم بر اساس آنچه که در کتب متقدمه آمده است. در این بین به مسائلی چون عمران و آبادی زمین، چگونگی اقالیم و ممالک، فتوحات و جنگها نیز خواهد پرداخت. با همه آنچه گذشت وی بحثی اعتقادی را در نخستین فصول کتابش لازم می شمرد.
← محتوای فصل ها
مقدسی باید سنی معتزلی غیر متعصب یا چیزی نزدیک به آن باشد، زیرا از مکتب اعتزال انتقادهایی نیز دارد. در عین حال گرایشهای ضد باطنی از خود نشان می دهد، آنجا که زندقه را در زمان خودش با نام علم الباطن و الباطنیه می خواند. در جای دیگری هم از هذه الشرذمه الخسیسه الموسومه بالباطنیه یاد می کند. وی فصلی را به مقالات اهل الاسلام اختصاص داده است. وی از صفحه ۱۲۴ مجلد پنجم تا صفحه ۱۳۴ درباره فرقه های شعیی بحث می کند، اما ضمن آن موضع گیری خاصی ندارد. در این بخش آگاهیهای فرقه شناسی کوتاه اما بالنسبه مهم درج شده است. وی نخستین فرقه شیعی را عمار و سلمان و مقداد و جابر و ابوذر و عبدالله بن عباس دانسته که در حیات امام علی (علیه السّلام) اظهار موالات نسبت به آن حضرت می کردند. پایان جزء چهارم کتاب با تعبیر و صلواته علی سیدنا محمد النبی واله الطاهرین الطیبین خاتمه یافته است.
چاپ کتاب
...
