ارداویراف نامه
دانشنامه عمومی
ویراف مقدس، نام یکی از موبدان که به عقیده پارسیان صاحب معراج بوده و ارداویراف نامه معراج نامه اوست. بارتلمی این نام را ارتاویراوُ می داند. داستان دینی ارداویراف همانندی زیادی با کمدی الهی دانته دارد و پژوهشگران بر این باورند که دانته در آفریدن اثر خود از منابع عربی یاری گرفته و آن منابع به نوبه خود از ارداویراف نامه اقتباس کرده اند.
این کتاب نوشته موبد ساسانی به نام ارداویراف که در شرح معراج و سفر روحانی خویش به بهشت و دوزخ و برزخ نوشته است. بیش از هزار سال پس او بود که دانته ایتالیایی با الهام از این اثر کهن، سه گانه "کمدی الهی: بهشت و دوزخ و برزخ" را نوشت و شهرت یافت. [ نیازمند منبع]
اَرداویراف نامه، بر رساله الغفران ابوالعلاء معری و به ویژه بر کمدی الهی دانته، تأثیر داشته است. موضوع اصلی اینگونه معراج نامه ها، سفر عرفانی است و مسافران در واقع شارحان روح و روان خویش اند، اَرداویراف موبد زرتشتی و «ابن قارح» شاعر عرب که از طرف ابوالعلاء معری راهی این سفر می شود هم، از این قاعده مستثنی نیستند. گفته شده عناصر ساختاری و خیالی منظومه «سیر العباد الی المعاد» سنایی هم متأثر از اَرداویراف نامه است، اما کتاب سنایی بیشتر متأثر از کتیبه کرتیر و کشف و شهود گشتاسپ است پس از آنکه به آیین زرتشت درآمد.
کتاب معروف ارداویراف نامه تصویر جامعی از دوزخ در زرتشتی گری در عهد ساسانی به دست می دهد. این کتاب که ظاهرأ در قرن سوم هجری به رشتهٔ تحریر درآمده است، یکی از منابع مهم تاریخ شفاهی آیین باستانی زرتشتی است. از محتوای کتاب چنین برمی آید که متن اصلی پهلوی آن به اواخر دورهٔ ساسانی تعلق داشته است. کتاب داستان موبدی است که برای بی گمان شدنِ مردمان دربارهٔ دین و رستاخیز و بهشت و دوزخ، خویش را به یاری موبدان دیگر به خواب هفت روزه می برد و روان او در بهشت، نیکی های نیکوکاران و در دوزخ پاداَفرَه ( : مجازات ) بدکاران را می بیند و پس از به هوش آمدن آن داستان ها را بازمی گوید. این مرد ویراف نام دارد که او را اردا به معنای قدیس لقب داده اند. ارداویراف را موبدان آیین مزدیسنی شربتی مخدر و مقدس می خورانند که تحت تأثیر آن وی به مدت هفت شبانه روز به خواب می رود و پس از بیداری داستان سیروسلوک روحی خود را برای دیگران بازگو می کند. گرچه قصهٔ سیروسلوک روحی ارداویراف جنبهٔ موهومی دارد، باز منبعی بی نظیر از برداشتی که زرتشتیان عهد ساسانی از بهشت و جهنم داشته اند به ما ارائه می دهد.
دانشنامه آزاد فارسی
(یا: ارداویرازنامه) کتابی به فارسی میانه از نویسنده ای ناشناس، در ۱۰۱ فصل. دربارۀ سفر هفت روزۀ ارداویراف به جهان دیگر و توصیف بهشت و دوزخ است. مطالب کتاب بسیار کهن به نظر می رسد، زیرا نام ویراز به صورت اَشَه ویرازه در اوستا آمده، اما روایت منثور فارسی حوادث را مربوط به زمان اردشیر ساسانی و روایت پازند آن ها را مربوط به زمان گشتاسب می داند. تألیف نهایی کتاب، به صورتی که امروز در دست است، به احتمال بسیار در قرن ۴/۵ق در پارس انجام گرفته است. ویراف همان وِه شاپور (= بِهْ شاپور)، موبد عهد خسرو انوشیروان، با خوردن می و منگ (= ماده ای مخدّر) به سفری روحانی (= معراج) می رود و پس از بازگشت، به توصیف مشاهداتش از خوشی های بهشت، رنج های دوزخ و برزخ و پاداش پارسایان و عقوبت گناهکاران می پردازد. این کتاب که یکی از عامه پسندترین کتاب های زردشتی است، از نظر آگاهی از عقاید زردشتیان دربارۀ آخرت اهمیت دارد. احتمال دارد که کتاب کمدی الهیِ دانته، که بارها با ارداویراف نامه مقایسه شده است، از آن تأثیر پذیرفته باشد. نثر کتاب ساده است و ارزش ادبی اندکی دارد و به سبب محبوبیت در میان زردشتیان دارای تحریر پازند و ترجمه هایی به زبان های سانسکریت، گجراتی و فارسی (نثر و شعر) است. در ترجمه های فارسی و گجراتی تصاویری از بهشت و دوزخ نیز دیده می شود. ارداویراف نامه به فارسی ترجمه شده (ژالۀ آموزگار، تهران، ۱۳۷۲ش) و واژه نامه ای نیز برای آن فراهم آمده است. (فریدون وهمن، تهران، ۱۳۵۵ش).
