مسجد جامع اصفهان
دانشنامه اسلامی
یکی از قدیم ترین مسجدهای ایران که تحولات معماری دوره های گوناگون اسلامی را دربردارد، مسجد جامع اصفهان واقع در شمال شرقی شهر است که مجموعه تاریخی وسیعی به ابعاد 170*140 متر را در کنار میدان کهنه تشکیل می دهد. این مسجد امروزه شامل قسمت های مختلفی چون گنبد نظام الملک ، گنبد تاج الملک ، صحن چهارایوانی ، شبستان ها و بنای معروف به مدرسة مظفری است .
تحقیقات دقیق در مورد این بنا از 60 سال پیش آغاز شد و محققان ایرانی و غیرایرانی به مطالعه ساختمان و بررسی خصوصیات معماری و تزیینی آن پرداختند. سازمان ملی حفاظت آثار باستانی (سابق ) با همکاری مؤسسه ایتالیایی خاورمیانه و خاوردور در فاصله سال های 1349-1357 شمسی دست به اقدامات اساسی و وسیعی برای کاوش های باستان شناسی و مرمت این بنای مهم ، و پژوهش در مورد خصوصیات معماری و مراحل مختلف ساختمانی آن زد. نتایج بررسی های دقیقی که طی این سال ها به سرپرستی پروفسور شراتو و پروفسور گالدیری انجام گرفت ، بسیاری از ابهامات تاریخی و معماری مسجد را برطرف کرد و مراحل مختلف شکل گیری این مجموعه را معرفی کرد.
به گفته ابونعیم اصفهانی در صد و پنجاه و اندی پس از هجرت ، ایوب بن زیاد به عنوان عامل خراج و سعید بن منصور حمیری به عنوان امیر جنگ از سوی منصور خلیفة عباسی و به اصفهان گسیل شدند. پس از برکناری سعید بن منصور، ایوب بن زیاد که مسئولیت جمع آوری مالیات و امور جنگ را با هم عهده دارشده بود، در قریة خشینان منزل گزید و کاخی بر کرانة رودخانة فرسان و در جوار آن مسجدی دارای مقصوره بنا نهاد و در آن جا منبری قرار داد. وی همچنین برای تجار و کسبه و کارگران طرح بازاری انداخت که در جنب یهودیه در مکانی معروف به صف التبانین (بازار کاه فروشان ) ساخته شد.
در روزگار ولایت ایوب بن زیاد خانه های یهودیه به خانه های قریة خشینان متصل شد. پس از برکناری ایوب ، اعراب قبیلة تیم که ساکن قریة طِهْران در حومة اصفهان بودند، مسجد جامع بزرگی در یهودیه بنا کردند و در 156 قمری منبر مسجد ایوب بن زیاد را بدان جا انتقال دادند. یهودیه پس از بنای این مسجد جامع از طرف صحرا گسترده شد و 15 ده به آن اضافه شد. با وسعت یافتن یهودیه ، مردم به توسعه مسجد پرداخته ، بر آن اضافاتی نمودند که از جمله آن ها زمین های معروف به خصیب آباد بود که خصیب بن سلم به مسجد اضافه کرد. در زمان خلافت معتصم عباسی و امارات یحیی بن عبدالله ابن مالک خزاعی مسجد جامع تجدید بنا شد و مساحت آن با اضافاتی که از زمین ها و خانه ها به آن ضمیمه گردید، افزوده شد.
در زمان خلافت مقتدر و فرمانروایی احمد بن مسرور، این مسجد باز هم وسعت یافت . این بار ابوعلی بن رستم زمین های موسوم به رستم آباد را به مسجد اضافه کرد. بدین ترتیب به استناد متون تاریخی ، مسجد جامع اصفهان در دورة خلافت عباسیان دو مرحلة اساسی ساختمان را پشت سرگذاشت : مرحلة اول شامل بنای اصلی مسجد در قرن دوم قمری و مرحلة دوم تجدید عمارت آن در 226 قمری ، جامع در هر یک از این دو مرحله توسعه و گسترش یافت .
خصوصیات معماری و تزیینی مسجد جامع اولیه (قرن 2 ق ): حفاری های انجام شده در مسجد جامع اصفهان ، آثار مسجد اولیه را که در زمان خلافت منصور ساخته شده بود و ابونعیم و مافروخی از آن یاد کرده اند، آشکار، و موقعیت آن را مشخص کرد.
