رصدخانه
فرهنگ معین
فرهنگ عمید
فرهنگ فارسی
فرهنگستان زبان و ادب
دانشنامه عمومی
قدیمی ترین و به جا مانده ترین رصد خانه دنیا در شهر گیونگجو در کشور کره جنوبی وجود دارد. نام این رصد خانه چوم سانگدا یا چوم سونگته است. چوم سونگدا در لغت به معنی برج رصد ستارگان است. این بنا در قرن هفتم میلادی در پادشاهی شیلا که پایتخت آن در سورابل ( گیونگجو امروزی ) قرار داشت. چوم سونگدا در تاریخ ۲۰ دسامبر ۱۹۶۲ به عنوان سی و یکمین گنج ملی کشور ثبت شد. بر اساس سامگوک یوسا، چوم سونگدا در زمان حکومت ملکه سئون دئوک در نزدیکی پایتخت شیلا ساخته شد. معنی چوم سونگدا در زبان کره ای ” سکوی رصد ستارگان” می باشد. برج از ۳۶۲ قطعه گرانیت بریده شده که برخی بر این باورند که معرف ۳۶۲ روز سال قمری است، تشکیل شده است. این بنا از ۲۷ لایه دایروی سنگی ( برخی آن را با این حقیقت که سوندوک به عنوان بیست و هفتمین حاکم شیلا در نظر گرفته می شود یا صور فلکی ستارگان مرتبط می دانند ) که با یک ساختار مربعی به انتها رسیده است، تشکیل یافته است.
نخستین رصدخانه در حدود سال ۲۱۲ هـ. ق ( ۸۲۸ م ) در بغداد بنا شد و دو اخترشناس برجسته به نام های فضل بن نوبخت اهوازی و محمد بن موسی خوارزمی بر آن ریاست داشتند؛ و بعضی ها اعتقاد دارند اولین رصدخانه را حاسب طبری آملی بنا کرده است. پس از این رصدخانه، رصدخانه های پرشماری در جای جای سرزمین های اسلامی ساخته شد که هریک با نام اخترشناسی برجسته، پیوسته است. رصدخانهٔ بتانی در رقّه و رصدخانهٔ عبدالرحمان صوفی در شیراز از جملهٔ آن هاست. البته، پس از سدهٔ چهارم، رصدخانه ها با نام امیران ارتباط پیدا کردند، مانند رصدخانهٔ علاءالدوله در همدان، که برای بوعلی سینا بنا کرد. کمتر از یک سده بعد نیز ملکشاه سلجوقی، رصدخانهٔ بزرگی را بنیان نهاد که بزرگانی مانند عمر خیام نیشابوری در آن جا فعالیت داشتند و گاهشماری جلالی، دقیق ترین تقویم جهان، را طرح ریزی کردند.
پیشرفت رصدخانه ها با بنیان گذاری رصدخانه مراغه به اوج خود رسید. بنای این رصدخانه در سال ۶۵۷ هجری ( ۱۲۶۱ میلادی ) به سفارش خواجه نصیرالدین طوسی و به فرمان هولاکو، نوهٔ چنگیزخان مغول، آغاز شد. هولاکو برای نگهداری این سازمان پژوهشی موقوفه های ویژه ای در نظر گرفت. کتاب خانه ای شامل ۴۰۰ هزار جلد کتاب و ابزارهای اخترشناسی، از جمله ذات الربع دیواری به شعاع ۴۳۰ سانتی متر، کره های حلقه دار ( ذات الحلق ) ، حلقهٔ انقلابی، حلقهٔ اعتدالی و حلقهٔ سموت، نیز فراهم شد. در همین جا بود که زیج ایلخانی به سال ۶۷۰ هجری ( ۱۲۷۶ میلادی ) فراهم شد.
دانشنامه آزاد فارسی
رَصدخانه کک در دانشگاه پاسفیک لوترن
جایگاه یا تجهیزاتی برای رصد یا مشاهدۀ پدیده های اخترشناختی. سابقۀ ایجاد رصدخانه های جدید به زمان اختراع تلسکوپ بازمی گردد. رصدخانه ها ممکن است در زمین مستقر باشند، با هواپیما حمل شوند، مانند ماهواره ها در مدار قرار گیرند، یا در ایستگاه ها و شاتل های فضایی مستقر شوند. در حدود ۱۰۰۰م، تأسیس رصدخانه در غرب آسیا متداول شد، سپس در اروپا نیز رصدخانه ها راه اندازی شدند. رصدخانۀ مراغه در ۱۲۵۰م، و رصدخانۀ سمرقند در ۱۴۰۰م، از معتبرترین رصدخانه های جهان در زمان خود بودند. رصدخانه ای که در ۱۵۷۶ در جزیره وِن دانمارک برای تیکو براهه ساخته شد، کامل بود، ولی فقط تا ۱۵۹۷ دوام آورد. چندی بعد رصدخانه هایی در پاریس (۱۶۶۷)، گرینویچ (رصدخانۀ سلطنتی گرینویچ، ۱۶۷۵)، و کیو انگلستان ساخته شد. بیشتر رصدخانه های ابتدایی در نزدیکی شهرها قرار داشتند، اما با پیدایش تلسکوپ های بزرگ، دسترسی به آسمان صاف با نور زمینۀ اندک و درنتیجه، تأسیس رصدخانه در جایگاه های مرتفع و دوردست ضرورت پیدا کرد. قوی ترین تلسکوپ های نوری که آسمان را زیر نظر دارند در نقاط زیر مستقر شده اند: مائونا کیای هاوایی، مانت پالومار کالیفرنیا، رصدخانۀ ملی کیت پیکِ آریزونا، لا پالمای جزایر قناری (کاناری)، رصدخانۀ بینا امریکایی سِرو تولولو، رصدخانۀ جنوبی اروپا در شیلی، کوه سایدینگ اسپرینگ استرالیا، و زیلینچوکسکایا در قفقاز. رصدخانه های اخترشناسی رادیویی عبارت اند از جادرل بَنکِ چشر انگلستان، رصدخانۀ اخترشناسی رادیویی مولارد کیمبریج انگلستان، آرِسیبو پوئرتو ریکو، افلسبرگ آلمان، و پارکِسدر استرالیا. در ۱۹۹۰، تلسکوپ فضایی هابل در مدار قرار گرفت. طبق برنامه ریزی، «تلسکوپ بسیار بزرگ» ساختِ رصدخانۀ جنوبی اروپا، در کوهستان های شمال شیلی، در رصدخانۀ فضایی سروپارانال نصب، و نخستین تصاویر آن در ۲۰۰۱ دریافت شد.
