تهران
فرهنگ فارسی
طهران مرکز استان مرکزی و پایتخت کشور ایران است
دانشنامه اسلامی
در این بخش به جغرافیای شهر تهران، استان تهران و شهرستان تهران به صورت مجزا پرداخته می شود.
← شهر تهران
هرچند در هیچ یک از منابع مکتوب پیش از اسلام و یا دو سده نخستین اسلامی نامی از تهران دیده نمی شود، اما یافته های باستان شناختی و شواهد توپوگرافیکی و اقلیمی، مؤید آن است که زمین های واقع میان ارتفاعات توچال در شمال تهران و چشمه علی در ری باستان (که بعد ها هسته اولیه شهر تهران در آن محدوده شکل گرفت و گسترش یافت) در اعصار پیش از تاریخ خالی از سکنه نبوده است. در واقع آب هایی که بر اثر ذوب شدن برف های قله توچال به جلگه تهران جاری می شود و یا برف و باران هایی که از زمین های بلند شمال به جلگه پست تهران فرو می ریزد، شرایط زیست محیطی مناسبی را برای نخستین اقوام کشاورز که دست از شکار کشیده، و در جست و جوی محل های مناسب برای کشاورزی بودند، فراهم کرده بوده است.یافته های باستان شناختی در چشمه علیِ ری، دروس و به ویژه قیطریه واقع در شمال تهران از وجود جمعیت هایی در این منطقه از حدود ۸ هزار سال پیش حکایت می کند. این تمدن که به واسطه استفاده گسترده مردم این ناحیه از سفال هایی به رنگ قرمز که بدون چرخ سفالگری ساخته شده اند، به «تمدن سفال قرمز» معروف است، تقریباً تا ۵ هزار سال بعد ادامه داشت. در پایان هزاره ۲ق م (تقریباً میان ۱۲۰۰-۸۰۰ ق م)، تازه واردانی که بارزترین مشخصه آن ها استفاده از سفال هایی به رنگ خاکستری تیره است، و به باور بیش تر دانشمندان منشأ آریایی داشتند، جای مردم متعلق به تمدن سفال قرمز را گرفتند. آثار قابل توجهی از صاحبان تمدن سفال خاکستری در حوزه تهران مانند خوجیر تهرانپارس، فشاپویه (پشاپویه)، حصارکِ شمیران، پل رومی، اوین، فرودگاه امام خمینی، دروس، بوستان پنجم سلطنت آباد (پاسداران)، عباس آباد و قیطریه یافت شده است. بیشتر این آثار در محدوده تهران امروزی به طور اتفاقی و به هنگام کار های ساختمانی یافت شده، و سپس مورد توجه باستان شناسان قرار گرفته است.به دلیل ساخت و ساز های در هم تنیده شهر تهران، و محدودیت های فراوانی که باستان شناسان در کاوش های خود با آن ها روبه رو هستند، تاکنون آثاری از دوره های تاریخی که نشان دهد هسته اولیه شهر تهران در چه زمانی شکل گرفته، به دست نیامده است. زمانی به پیروی از دخویه تصور می شد که نام تهران در آثار جغرافیانویسانی چون اصطخری، ابن حوقل و مقدسی به صورت «بهزان» و یا «بهنان» یاد شده، و این نام ها تصحیف و یا تحریفی از نام تهران است؛ اما این تفسیر نادرست می نماید، خاصه که یاقوت از بهزان و طهران هر دو یاد کرده است. به نوشته او «بهزان» در ۶ فرسنگی ری واقع بوده است و خرابه هایی باستانی در آن وجود داشته که در آن روزگار احتمال می داده اند آن جا ری قدیم باشد در حالی که به نوشته همو «طهران» قریه ای در یک فرسنگی ری بوده است. علاوه بر آن بعید است همه جغرافیانویسان متقدم نام محرَّفِ تهران را به صورت بهزان یا بهنان نوشته باشند در حالی که نسبت «تهرانی» در منابع کهن وجود داشته است.ظاهراً نام تهران نخستین بار در نام و نشان محمد بن حمّاد تهرانی رازی، از محدثان و رجال نامدار سده ۳ق/۹م آمده است. او که در ری، بغداد، مصر و شام حدیث می گفت، در ۲۶۱ق و یا به روایتی ۲۷۱ق در عسقلان شام درگذشت. وجود این نسبت در سده ۳ق مؤید آن است که قریه یا روستای تهران دست کم در نخستین سده های دوره اسلامی، و به اقرب احتمال بسیار پیش از آن وجود داشته است. به هر حال تا پیش از حمله مغول، تهران به صورت روستایی نه چندان معتبر باقی بود و برپایه اسناد و مدارک تاریخی، روستاهای همسایه آن همچون دولاب، تجریش و حتی ونک (ایوان) از شهرت بیشتری نسبت به آن برخوردار بودند. بیهقی در شرح لشکرکشی سلطان محمود غزنوی در ۴۲۱ق/ ۱۰۳۰م به ری می نویسد: «چون به ری رسیدند، امیرمحمود به دولاب فرو آمد بر راه طبرستان نزدیک شهر (ری)، و امیرمسعود به علی آباد لشکرگاه ساخت بر راه قزوین، و میان هر دو لشکر مسافت نیم فرسنگ بود». این نکته که بیهقی در شرح این رویداد نامی از تهران نبرده است، نشان می دهد که شهرت دو روستای دولاب (امروزه محله ای در جنوب شرقی تهران) و علی آباد (محله ای در جنوب تهران کنونی) در نیمه نخست سده ۵ ق بیش تر از دهکده همسایه آن ها یعنی تهران بوده است. اما از سده ۶ ق بدین سو تهران اندک اندک نام و شهرتی یافت، و مورخان و جغرافیانویسان در آثار خود از آن سخن به میان آوردند که برپایه نوشته های آنان می توان تحولات آن روستا را تا حدی مورد بررسی قرار داد. ابن بلخی در اوایل سده ۶ ق/۱۲م (پیش از ۵۱۰ ق) در فارس نامه از «انار طهرانی» نام برده، و آن را ستوده است. محمد بن محمود طوسی، صاحب کتاب عجایب المخلوقات، و سمعانی در الانساب در میانه های سده ۶ ق نیز از مرغوبیت انار تهران یاد کرده اند، بدون آن که توصیفی از اوضاع و احوال آن جا ارائه کرده باشند. در نیمه دوم همین سده تهران مشهورتر از دولاب بوده است؛ زیرا ظهیرالدین نیشابوری در سلجوق نامه اشاره کرده است که در این سال (۵۶۱ ق/ ۱۱۶۶م) «ارسلان بن طغرل از ری کوچ کرد و بر سر دولاب طهران نزول فرمود». راوندی صاحب کتاب راحة الصدور نیز همین واقعه را با کمی اختلاف گزارش کرده است. یاقوت حموی نخستین کسی است که درباره اوضاع و احوال تهران آگاهی های نسبتاً مفصل و جالب به دست داده است. او که در ۶۱۷ ق/۱۲۲۰م از پیشاپیش سپاهیان مغول می گریخت، به ری رسید و با آن که خود تصریح کرده که در مدت اقامتش در ری از تهران بازدید نکرده، اما به نقل از یکی از مردم ری، روستای تهران را چنین وصف کرده است: میان این دو یک فرسنگ فاصله است. تهران روستایی بزرگ است که در زیرزمین بنا شده، و هیچ کس نمی تواند به خانه اهالی آن دسترسی یابد، مگر آن که خودِ اهالی آن بخواهند. بارها اتفاق افتاده که برضد سلطان سر به شورش برداشته اند و او چاره ای نداشته است، جز آن که آنان را با حیله به دام اندازد. در این روستا ۱۲ محله وجود دارد که اهالی آن ها پیوسته با یکدیگر در جنگ و ستیزند و ساکنان یک محله به دیگر محله ها نمی روند. در تهران باغ ها و بستان های درهم تنیده بسیار هست که مانع تاخت و تاز ناگهانی مهاجمان می شود. اشارات یادشده را زکریای قزوینی در نیمه دوم سده ۷ق تأیید و تکمیل کرده است. به گزارش او در آن روزگار که چند دهه از حمله مغولان به ری می گذشته، تهران روستایی بزرگ و پرجمعیت به شمار می رفته، و در باغ های انبوه آن انواع میوه های ممتاز به عمل می آمده است. او نیز همچون یاقوت به خانه های زیرزمینی تهرانی ها اشاره، و آن ها را به سوراخ موش کور تشبیه کرده است ورود به این خانه های زیرزمینی که دسترسی به آن ها فقط از طریق دهلیزهای تنگ و تاریک میسر بوده، در واقع مهم ترین ابزار دفاعی روستای بدون حصار تهران به شمار می رفته است، به نوشته زکریای قزوینی مردم تهران به هنگام تهاجم دشمنان در این خانه های زیرزمینی پناه می گرفتند و از نظرها ناپدید می شدند و دشمن پس از چند روز که کسی را نمی یافت، به ناچار آن جا را ترک می کرد. از سویی دیگر این خانه های زیرزمینی صاحبانشان را از گرمای شدید تابستان و سرمای زمستان تهران محافظت می کرد. با همه این احوال، بعید است که همه خانه های تهران یکسره زیرزمینی بوده باشد. بدون تردید بعضی از خانه ها دست کم دارای ساختمانی مختصر در سطح زمین بوده اند؛ برای مثال اتاقی داشته اند که به تونل ورودی راه داشته است. دیوار دور باغ ها و جالیز هایی که خانه های زیرزمینی میان آن ها قرار داشته اند، مانعی نسبتاً مستحکم بوده، و نقش دفاعی را در برابر دشمنان داخلی و خارجی ایفا می کرده است. البته دست کم در میان بزرگان شهر کسانی بوده اند که حتی اگر خانه ای عادی نداشته اند، حداقل خانه ای داشته اند که بخشی از آن در سطح زمین بوده است. پس از ویرانی ری به دست مغولان در ۶۱۷ ق/۱۲۲۰م و اضمحلال آن در دوره ایلخانان مغول، شمار بسیاری از مردم ری و شاید روستاهای پیرامون آن به تهران مهاجرت کردند و به یقین همه این مهاجران در کار معماری و خانه سازی ذوق و سلیقه مشترکی با ساکنان بومی تهران نداشتند؛ از این رو، خیلی زود و پس از چند دهه تهران به شهری بدل شد که ویژگی چشمگیر آن، دیگر خانه های زیرزمینی اش نبود. به گزارش حمدالله مستوفی تهران در نیمه نخست سده ۸ ق/۱۴م و در اواخر فرمانروایی ایلخانان، روستایی معتبر از توابع غار (یکی از ۴ ناحیه تومان ری) به شمار می رفته است.
← دوره ایلخانان
ساختار اجتماعی تهران را از شکل گیری جامعه شهری تا گذر از سنت ها و رفتن به سوی تجدد را بیان می کنیم.
← شکل گیری جامعه شهری
...
[ویکی شیعه] تِهْران پایتخت جمهوری اسلامی ایران، مرکز استان تهران، بزرگ ترین و پرجمعیت ترین شهر شیعه نشین است. آبادی تهران که از آغاز دوران اسلامی وجود داشت، جزو دهستان های ری محسوب می شد. تهران در دوره صفویه شکل شهر پیدا کرد و در دوره قاجاریه، پایتخت رسمی ایران شد. تاریخ تشیع تهران متأثر از شکل گیری تشیع در قم و سپس ری در قرن دوم هجری بود. در قرن هشتم هجری، پس از حمله مغول و افول ری و ورامین، بیشتر مردم تهران شیعه بوده و از دوره صفویه و قاجاریه و پس از انقلاب اسلامی ایران تا امروز بیشتر مردم تهران شیعه دوازده امامی هستند.
در دوره قاجاریه حوزه علمیه تهران شکل می گیرد و در دوره هایی علمای صاحب نامی در تهران حضور داشتند. همچنین در تهران، بناهای اسلامی و مراکز علمی، اقتصادی و سیاسی مختلفی وجود دارد: امامزادگان، مساجد و تکایای تاریخی، مدارس علمیه تهران، جامعه روحانیت مبارز تهران، مجمع جهانی اهل بیت، جامعه تعلیمات اسلامی، حسینیه ارشاد، مهدیه تهران و بازار تهران از جمله این اماکن است.
تهران / طهران از زمانی که آقا محمدخان قاجار در ۱۱ جمادی الاول ۱۲۰۰ق / یکم نوروز ۱۲۱۲ش در تهران بر تخت پادشاهی می نشیند رسماً پایتخت ایران می شود. اکنون شهر تهران پایتخت جمهوری اسلامی ایران و مرکز شهرستان و استان تهران است و بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۹۵ش، جمعیتی برابر با ۸ میلیون ۷۳۷ هزار و ۵۱۰ نفر (۴ میلیون و ۳۴۷ هزار و ۵۳۴ مرد و ۴ میلیون ۳۸۹ هزار و ۹۷۶ زن) و ۲ میلیون و ۹۲۴ هزار و ۲۰۸ خانوار دارد.
[ویکی اهل البیت] تهران پایتخت ایران از دوره قاجاریه تاکنون است. این شهر از زمان صفویه تاکنون مورد توجه قرار گرفته است و نقش ویژه ای در تاریخ تشیع و ایران دارد.
تهران در پهنه ای بین دو وادی کوه و کویر و در دامنه های جنوبی البرز گسترده شده و 1190 متر از سطح دریا فاصله دارد. این شهر از سمت جنوب به کوه های ری و بی بی شهربانو و دشتهای هموار شهریار و ورامین و از شمال به واسطه کوهستان محصور شده است.
تهران در 51 درجه و 24 دقیقه ٔ طول خاوری گرنویچ و 35 درجه و 41 دقیقه ٔ عرض شمالی واقع است. ظهر تهران (ساعت 12) با ساعت 11/30 در شهرهای مسکو و بغداد و 10/30 در شهر استانبول و9/30 در شهر برلین و 8/30 در شهرهای لندن و پاریس و 3/30 در شهر نیویورک و 0/30 در شهر سانفرانسیسکو و 14 در بمبئی و 16 در شهر پکن و 17/30 در شهر توکیو برابر است.
یاقوت حموی در معجم البلدان گوید: طهران لفظ عجمی است و عجم آن را به تاء منقوطه تلفظ نمایند برای این که طاء در لغت عجم نیامده است. تا قبل از پهلوی کتابت درست تهران به صورت طهران بوده است. اما در این زمان فرهنگستان زبان فارسی که کار آن معادل سازی فارسی برای کلمات عربی بوده است از آنجا که اصرار داشته برخی حروف را که عربی می دانسته از کلمات بر دارد کتابت تهران را به صورت رسمی رایج می سازد.
از آنجا که در منابع رجالی در معرفی محمد بن حماد طهرانی محدث متوفی ۲۶۱ هجری قمری ذکر تهران به میان آمده و نسب او را به طهران ری مورد تاکید قرار داده اند معلوم می شود تهران در قرن سوم وجود داشته است. اما اطلاع بیشتری از قدمت آن با همین نام در دسترس نیست.
تهران در قرن هفتم محلی آباد با خانه سازی ویژه بوده است چنانچه یاقوت حموی متوفی به سال 627 هجری قمری در معجم البلدان در مورد آن می نویسد:
تهران تا زمان شاه طهماسب صفوی دیوار نداشته است و اولین برج و باروی دور تهران به فرمان شاه طهماسب صفوی به سال 964ق ایجاد شد. بنابه گفته نویسنده مرآت البلدان این بارو شش هزار گام طول آن بود و به عدد سوره مبارکة قرآن یعنی صد و چهارده برج برای بارو قرار دادند. البته باید درنظر داشت تهران پانصد سال پیش دهی بزرگ بیش نبوده است. این برج و باروی اولیه چهار دروازه بیشتر نداشت: دروازه حضرت عبدالعظیم به سوی ری، دروازه دولاب، دروازه شمیران و دروازه قزوین. البته محدوده آن زمان تهران نیز با توجه به کوچکی ابعادش چنین بود: حد شمالی خیابان امیرکبیر، میدان سپه و خیابان سپه، حد شرقی خیابان ری، حد جنوبی خیابان مولوی و حد غربی خیابان وحدت اسلامی (شاهپور).
شاه طهماسب اول قصبه تهران را، که معبری بین مازندران و آذربایجان و خراسان بود، تقویت نمود تا همچون قلعه ای محکم آماده مقابله با هجوم عثمانیها و ازبکان شود. همچنین وضع مساعد طبیعی، مجاورت با شهر باستانی ری و مرقد امامزاده حمزه (که صفویان طبق شجره نامه ای نسب خود را به او می رساندند) و مرقد حضرت عبدالعظیم، در توجه به این ناحیه مؤثر بود. کارکرد دفاعی با ساخت برج و بارو، و احداث بازار از نخستین اقداماتی بود که به تهران رونق و اعتبار داد.
ویکی واژه
(جغرافی): ته + ران.
پایان کوه. پایین کوه. مرکز و پایتخت کشور ایران.
