خیک

لغت نامه دهخدا

خیک. ( اِ ) آوند چرمین که در آن آب حمل می کنند. مشک. ( ناظم الاطباء ). مشکی که در آن شراب و شیره و روغن کنند. ( آنندراج ). خی. نِحی. قِربَة. زق. سقاء. عَجوز. ( یادداشت مؤلف ). فرق خیک و مشک آنست که پشم خیک برجاست و از آن مشک سترده است : پس بفرمود تا از بهر ایشان طعام ساختند بره بریان کردند و خیکی می بیاوردند و آنروز طعام و شراب داد. ( ترجمه طبری بلعمی ).
خیز و پیش آر از آن می خوشبوی
زود بگشای خیک را استیم.خسروی.یکی خیک می داشتند آن زمان
گرفتند یک ماده گور گران.فردوسی.ز گنجور دستور بستد کلید
خورشخانه و خیکهای نبید.فردوسی.آن خوشه بین چنانکه یکی خیک پرنبید
سربسته و نبرده بدو دست هیچکس.بهرامی.آن خجش ز گردنش بیاویخته گویی
خیکی است پر از باد بیاویخته از بار.لبیبی.ز تن رفته خون با گل آمیخته
چو خیک سیه باده زو ریخته.اسدی.روزگار عصیر انگورست
خم ازو مست و خیک مخمور است ابوالفرج رونی ( از سندبادنامه ).خرسر و خرس روی و سگ سیرت
خر گرفته بکول خیک شراب.سوزنی.موی برخیک دمیده ز حد تیغ زن است
تا بخلوت لب خون بر لب بنت العنب است.انوری ( از آنندراج ).خیک است زنگی خفقان دار کز جگر
وقت دهان گشا همه صفرا برافکند.خاقانی.کو خیک براندوده به قیر و ز درونش
تن عودی و مشکی شده دل ناری و مائی.خاقانی.دو پستان چون دو خیک آب رفته
ز زانو زور و از تن تاب رفته.نظامی.خری آبکش بود و خیکش درید
کری بنده غم خورد و خر میدوید.نظامی.بفرمود تا بر خیکها فرودمند و بر خویشتن بندند و از آب بگذرند. ( ترجمه تاریخ یمینی ). بعضی بخیکها بگذشتند و بعضی در نواحی اسبان زدند. ( ترجمه تاریخ یمینی ).
باده در خیک و بنگ در انبان
گرنه دیوانه ای مشو جنبان.اوحدی.- امثال :
خیک بزرگ روغنش خوب نمیشود.
خیک درید و هم خر افتاد ؛ کنایه از آن است که کار گذشته اصلاح نخواهد یافت. ( انجمن آرای ناصری ) :
یکباره دلش ز پا درافتاد
هم خیک درید و هم خر افتاد.نظامی.

فرهنگ معین

(اِ. ) مَشک ، ظرف چرمین که در آن آب ، دوغ ، روغن و مانند آن ریزند.

فرهنگ عمید

۱. کیسه ای که از پوست دباغی شدۀ گوسفند، برای نگهداری آب، دوغ، شراب، و دیگر مایعات تهیه می شود، مَشک.
۲. [عامیانه، مجاز] شکم برجسته.

فرهنگ فارسی

مشک، ظرف چرمی بزرگ، دباغت، خی هم گفته شد
( اسم ) ظرفی چرمین که در آن آب روغن شیره و جز آن کنند مشک . یا خیک اش پر است . سیر است .

دانشنامه عمومی

خیک یا مَشک ظرف چرمینی از پوست گوسفند و بز و گوساله است که برای حمل و نگهداری آب، دوغ، روغن و غیره در بین ایلات و عشایر از آن استفاده می شود. پوست گوسفند که درست و بدون شکافتن از وسط کنده باشند و در آن ماست و دوغ و آب و جز آن بریزند را خیک یا خیگ می گویند. اگر پشم روی این پوست نیز کنده و دباغی شده باشد به آن مَشک گفته می شود.
استفاده از خیک و مشک آب بیشتر در مناطق خشک و گرمسیر سودمند است و با باد کردن آن از آن برای گذر از آب هم استفاده می شود. پیشینه کاربرد خیک در میان کوچ گردان احتمالاً به پنج هزار سال پیش می رسد. تصاویری از نقش برجسته های آشور باستان مربوط به ۳۰۰۰ سال پیش به جا مانده که استفاده از خیک برای شناور ماندن بر روی آب را نشان می دهد.
کسانی که مشک آب را در جمع و برای رساندن آب به تشنگان حمل می کنند آبرسان یا سَقّا نامیده می شوند. از زمان ساخت قمقمه کاربرد خیک و مشک آب بسیار کمتر شده است.
در اسپانیا و دیگر نقاط نوعی از مشک را برای حمل شراب استفاده می کنند که مشک شراب نام دارد. نوعی از خیک برای ساخت یک آلت موسیقی به نام نی انبان کاربرد دارد.
در فارسی به طور عامیانه اصطلاحاً نوعی از چاقی را با خیک مقایسه می کنند و به چنین فردی «خیکی» می گویند که لفظی تحقیرآمیز است. از مراکز تولید مشک زرقان در فارس است.

ویکی واژه

مَشک، ظرف چرمین که در آن آب، دوغ، روغن و مانند آن ریزند.