سقاخانه
فرهنگ معین
فرهنگ عمید
فرهنگ فارسی
دانشنامه عمومی
سقاخانه ها در ابتدا بیشتر جنبه خدماتی داشتند و بانیان آن ها بیشتر به منظور ثواب بردن، اقدام به ساخت و نگهداری آن ها می کردند. برخی سقاخانه ها دائمی بودند و برخی دیگر در زمانهای خاص به ویژه به هنگام عزاداری محرم برپا می شدند. برای آگاهی دادن به رهگذران در شب، شمع هایی در اطراف سقاخانه تعبیه و روشن می شد که بعدها جنبه ای مذهبی پیدا کرد و کسانی که نذر و نیازی داشتند هر شب جمعه، شمع هایی را در سقاخانه ها روشن می کردند. در تهران، سقاخانه های بزرگتری ساخته شد و در آن ها شمایل بزرگان مذهبی مانند عباس برادر حسین بن علی و علی اکبر و دیگر نذری های مردم توسط خادمان سقاخانه نگهداری می شد.
سقاخانه ها در خود، فرهنگ تصویری ایرانی - اسلامی را جای داده اند به صورتی که «در اغلب آنها می توان از قدیمی ترین پوسترها، وردها و دعاهای مذهبی، طلسم ها، عریضه ها و طومارها را یافت. »، در تهران، سقاخانه خدابنده لو تنها سقاخانه مصور تهران است که از دوره قاجاریه به جای مانده است، که از بی نظیرترین آثار تاریخی شهر تهران به شمار می رود.
از معروف ترین سقاخانه ها در ایران می توان به سقاخانه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی در اردبیل متعلق به قرن ۱۶ میلادی، سقاخانه کوچه دباغ خانه در یزد متعلق به سال ۱۵۱۷ میلادی، سقاخانه عزیزالله در مجاورت مسجد جمعه اصفهان ساخته شده در دوران شاه سلیمان طی سال های ۱۶۶۶ تا ۱۶۹۴ و سقاخانه اسماعیل طلایی ساخته شده به دست نادر شاه افشار در زیارتگاه امام رضا در مشهد در بین سال های ۱۷۳۶ تا ۱۷۴۷ میلادی اشاره کرد که از این میان تنها سقاخانه اسماعیل طلایی همچنان در جای خود باقی است. در تهران، بیش از ۲۹۰ سقاخانه وجود دارد که سقاخانه خدابنده لو تنها سقاخانه مصور تهران است که از دوره قاجاریه به جای مانده است، که از بی نظیرترین آثار تاریخی شهر تهران به شمار می رود. در تهران ( تهران قدیم ) به لحاظ معماری و گستره مخاطبان، سقاخانه های کربلایی عباس، نوروزخان، شیخ هادی نجم آبادی، سقاخانه آئینه و سقاخانه مصور خدابنده لو شهرت زیادی داشتند. سقاخانه ای نیز در مقابل بقعهٔ امامزاده سید اسحاق در کوچه خدابنده لو، واقع شده است، که ظاهراً برای همین مکان متبرکه، بنا شده، این سقاخانه قدمتی بیش از ۶۰ سال دارد و چندی است به دلیل بی توجهی مسئولان رو به ویرانی است.
دانشنامه آزاد فارسی
سقّاخانه
مکانی درگاهی مانند و کوچک با سقفی طاقی شکل در دیوار یا بر سر گذرگاه، با ذخیرۀ آب آشامیدنی، سقاخانه را از آجر و ساروج می سازند و به کاشی های منقوش به تصاویر قدیسان شیعی، به ویژه حضرت ابوالفضل (ع) و امام حسین (ع) منقش و در گودال یا دوستکامیِ آن آب ذخیره می کنند تا تشنگان از آن بیاشامند. ظاهراً سقاخانه های اولیه را به نیت خیررساندن به مردم بنا می کردند تا ثوابی برده باشند. بعدها سقاخانه به مکانی مقدس و متبرک بدل شد؛ چنان که بر لبه های آبگیر آن شمع روشن می کردند و به حاجت مندی در پیاله ای که آن جا می نهادند، سکه ای نیز می انداختند. از سقاخانه های معروف تهران: سقاخانۀ نوروزخان، در گذر نوروزخان، واقع در جنوبِ خیابانِ بوذرجمهری؛ سقاخانۀ آینه، واقع در کوچۀ ظهیرالاسلام؛ سقاخانۀ آشیخ هادی، واقع در چهارراه شیخ هادی.
دانشنامه اسلامی
در فرهنگ شیعی سقاخانه یادآور سقایت حضرت عباس(ع) در واقعه کربلا است. از این رو سقاخانه که معمولاً ظرف سنگی بزرگی بود که آب آشامیدنی در آن ریخته و پیاله هایی با زنجیر به آن بسته می شد، در اندازه های بزرگتری ساخته شد و به نام امام حسین(ع) و حضرت عباس (ع) مزین گردید. افزودن نمادهایی مانند پنجه ٔ کوچکِ دست به پیاله ها و پنجرهٔ فلزی به سقاخانه ها، سبب شد تا برخی برای برآورده شدن حاجت خود در آنجا شمع روشن کنند یا دخیل ببندند.
سقایت از «س ق ی» در زبان عربی به معنای آب دادن یا آبیاری است. این ماده در تعدادی از آیات قرآن (استقی، تسقی، استسقاه، سقایه) آمده است. سقایت از منصب های مهم و افتخارآفرین در رابطه با کعبه و حاجیان در مکه بود که تعدای از خاندان های مشهور مکه آن را بر عهده داشتند؛ سقاخانه نیز به مکانی گفته می شود که در آن برای تشنگان آب ذخیره میکنند و برخی نیز آن محل را متبرک می دانند.
