قیام زنج یکی از مهم‌ترین و در عین حال پیچیده‌ترین رویدادهای تاریخ اسلامی به شمار می‌آید. این قیام، که از سال ۲۵۵ هجری قمری تا سال ۲۷۰ هجری قمری به طول انجامید، شورشی بود که به رهبری علی بن محمد مشهور به «صاحب زنج» توسط بردگان سیاه و تهی‌دستان علیه خلافت عباسی شکل گرفت.
زمینه‌ها و علت قیام
اختلاف طبقاتی: یکی از اصلی‌ترین عوامل این قیام، وجود اختلافات شدید طبقاتی بین اشراف و بردگان بود. زنگیان، که عمدتاً بردگان سیاه آفریقایی بودند، تحت شرایط بسیار سخت و طاقت‌فرسا زندگی می‌کردند و این شرایط نابرابر باعث ایجاد نارضایتی گسترده‌ای در میان آن‌ها شد.
رهبری صاحب زنج: علی بن محمد، که خود را از نسل اهل بیت معرفی می‌کرد، توانست با ادعای علوی بودن و جلب حمایت این قشر تحت ستم، رهبری قیام را به عهده بگیرد. او در واقع با استفاده از اعتقادات دینی و اجتماعی جامعه، به جذب نیروهای بیشتری پرداخت.
روند قیام
آغاز قیام: قیام در ماه رمضان سال ۲۵۵ هجری قمری آغاز شد و در نماز عید فطر آن سال بیش از ۱۵ هزار نفر به او بیعت کردند. این بیعت نشان‌دهنده‌ی حمایت گسترده از قیام بود.
فتح بصره: زنگیان در سال ۲۵۷ هجری قمری موفق به تصرف شهر بصره شدند و آن را به عنوان مرکز قیام خود قرار دادند. آن‌ها در سال‌های بعدی موفق به گسترش قلمرو خود به مناطق دیگر، از جمله اهواز شدند.
مدت حکومت: قیام صاحب زنج حدود ۱۵ سال ادامه یافت و زنگیان بر بخش‌های وسیعی از جنوب عراق و خوزستان تسلط پیدا کردند. این قیام در نهایت به دلیل فشارهای نظامی و جنگ‌های متعدد با خلافت عباسی، به شکست و کشته شدن صاحب زنج در سال ۲۷۰ هجری قمری منجر شد.
عدم ارتباط با شیعه
با وجود ادعای علوی بودن صاحب زنج، بسیاری از محققان او را به عنوان فردی غیرمرتبط با اهل بیت می‌شناسند و قیام او را قیامی شیعی نمی‌دانند. به عنوان مثال، امام حسن عسکری (ع) نیز او را پیرو اهل بیت نمی‌دانست.
