ذات الشعبتین

ذات‌الشُّعْبَتَیْن یکی از ابزارهای نجومی متداول در دوران اسلامی است که برای اندازه‌گیری فواصل اجرام سماوی، فاصله بین دو ستاره، اندازه‌گیری ابعاد اجسام و فاصله بین دو جسم به کار می‌رفته است. بطلمیوس در کتاب مجسطی برای نخستین بار به توصیف ابزاری پرداخت که به ابزار خط‌کش اختلاف منظر معروف شد و به نظر می‌رسد که او برای اندازه‌گیری اختلاف منظر ماه از آن استفاده کرده است. این ابزار در سده‌های میانه اروپا به نام Triquetrum، که از ریشه Tri + Quetrum به معنای سه‌گوشه است، شناخته می‌شد. در نخستین ترجمه‌های عربی مجسطی، نام خاصی برای این ابزار ذکر نشده و تنها به عنوان ابزاری که با آن اختلاف منظر ماه اندازه‌گیری می‌شود، از آن یاد شده است. اما در آثار بعدی اخترشناسی اسلامی، این ابزار به نام‌های العضادة الطویلة، ذات‌الشعبتین و گاهی ذات‌المسطرتین شناخته شده است. ساختار این ابزار، همان‌طور که بطلمیوس اشاره کرده، شامل سه بازو است که دو بازو به دو سر یک بازوی سوم متصل شده‌اند. این دستگاه به گونه‌ای روی زمین قرار می‌گرفت که بازوی اول عمود بر سطح افق و صفحه‌ای که شامل بازوی اول و دوم است، با صفحات نصف‌النهار هم‌راستا باشد. برای اطمینان از عمود بودن بازوی اول، دو زائدۀ موازی با سطح افق در بالا و پایین آن نصب می‌شد و شاقولی از زائدۀ بالایی آویزان می‌کردند. به منظور انجام رصد دقیق ستارگان، دو زائدۀ هم‌اندازه که در میان آن‌ها سوراخی تعبیه شده بود، بر روی بازوی دوم نصب می‌شدند به‌طوری‌که سوراخ‌ها در یک راستا قرار گیرند و جرم سماوی از میان آن‌ها رصد شود. همچنین برای اینکه تمام جرم مورد نظر به‌خوبی دیده شود، سوراخ دورتر از چشم را بزرگ‌تر از سوراخ دیگر در نظر می‌گرفتند.