دانشنامه اسلامی
وی اهل بغداد بود و به بغدادی شهرت یافت، اما در مصر سکنی داشت و در آن جا بنابر روایت صفدی از احمد بن جعفر دینوری و جعفر ابن مهلهل بن صفوان حدیث روایت می کرد و یعقوب بن یوسف بن خرزاد نجیرمی نیز از او روایت کرده است. لیکن این نظر مورد تأیید هلال ناجی نیست؛ وی می پندارد که نجیرمی فقط از بغدادی در کتاب خود نام برده است. همچنین صفدی اشاره می کند که بغدادی آموزگار مهتدی (حک ۲۵۵-۲۵۶ق / ۸۶۹ - ۸۷۰م ) بوده است. نام مهتدی در روایت سیوطی به فرزند مهتدی تبدیل شده است که احتمالاً همان طور که ناجی اشاره می کند، تحریف است.
ابهام در زندگی بغدادی
بیش از این چیزی از زندگی بغدادی نمی دانیم و دانسته نیست که آیا او شعر نیز می سروده است، یا نه ؟ ناجی دو بیت در طبقات زبیدی از کسی به نام عبدالله بن عبدالعزیز بن قاسم یافته، و پنداشته است که او همان ابوموسی بغدادی است. از آثار او نیز تنها به دو کتاب اشاره شده است: یکی الفرق که از میان رفته، و دیگری الکتابة و الکتاب... که باقی مانده است. این کتاب که بغدادی شهرت خود را مدیون آن است و در نوع خود بی نظیر است، با نام الکتاب و صفة الدواة و القلم و تصریف ها به چاپ رسیده، و در زمینه علم کتابت و نگارش تدوین شده است و از آن جهت که نخستین کتاب در نوع خود است، اعتبار خاص می یابد. با این همه، می دانیم که پیش از آن عبدالحمید کاتب (د ۱۳۲ق /۷۵۰م ) به فن کتابت اشاره کرده، و بارها مردمان را به فراگیری این امر تشویق کرده است. بغدادی نیز بر فضیلت تقدم عبدالحمید اعتراف کرده، و در رساله خود از او نام برده است. به هر حال، شاید بتوان بغدادی را نخستین کسی به شمار آورد که به جوانب فنی کتابت توجه کرده است. در فهرستی که حاتم صالح ضامن در مقدمه کتاب رساله الخط و القلم منسوب به ابن قتیبه (د ۲۷۶ق / ۸۸۹م ) آورده است و تا سده ۱۰ق از ۱۲ کتاب در این زمینه نام برده اثر بغدادی صدرنشین است.
محتوای کتاب بغدادی
بغدادی در اثر خود اطلاعاتی بس گران قدر به دست داده که به سبب قدمت درخور اهمیت است. وی نام کسانی را که در بلاغت و علم ِ کتابت پیشرو بوده اند، ذکر کرده است؛ مثلاً عبدالحمید کاتب، قحذم (جد ولید بن هشام قحذمی ) و عبدالله ابن مقفع که کتاب هزار افسانه، کلیله و دمنه، عهد اردشیر و کتاب مزدک و کارْوَند را به عربی ترجمه کرد. و نیز می دانیم که هر یک از این موارد بحث های مفصلی برانگیخته است؛ (د ۳۴۶ق /۹۵۷م ) است؛ اما اینک ملاحظه می شود که این نام در کتاب بغدادی هم آمده است و یا راجع به کتاب های مزدک و کاروند که مترجم آنها معلوم نبوده، اینک بغدادی همه را به ابن مقفع نسبت داده است. بغدادی حتی به اسماء نویسندگان زن که در بلاغت و فصاحت شهره بودند، اشاره کرده، و نمونه ای از نثرشان را آورده است. و یا اقوال منسوب به اسماعیل بن عبدالحمید کاتب راجع به بلاغت و هنر نویسندگی پدرش، عبدالحمید کاتب (د ۱۳۲ق ) نمونه ای دیگر از اطلاعات مفیدی است که به دست می دهد. همچنین بغدادی در این مقاله، نامه ای را که عبدالحمید کاتب به خالد بن ربیعه افریقی اولین کاتب افریقی نوشته، و در آن هنر کتابت را وصف کرده، آورده است. گفتنی است که ابتدای رساله با مطالبی راجع به خط، بررسی انواع خط و ابزار آلات راجع به خط، یعنی دوات و قلم و قرطاس شروع می شود، بعد از آن به بررسی کاتبان و حرفه دبیری می رسد و مهارت های لازم برای نگارش، عنوان می گردد. مثلاً کاتب نه تنها باید در خط و کتابت زبردست باشد، که باید در آیین خردمندی و سوارکاری و شمشیرزنی و حتی آیین تقسیم آب نیز دستی داشته باشد. بغدادی در این رساله همچنین به بحثی نسبتاً وسیع و مفصل درباره آداب و اقوال خسرو پرویز خطاب به دبیر خویش استشهاد کرده است. و این بخش یکی از زیباترین مدارکی است که در زمینه شناسایی آداب نویسندگی در آن دوره به دست ما رسیده است، چه، ضمن بیان مهارت های نویسندگی، لازم می داند که کاتب تمامی مراتب اخلاقی و مهارت های اجتماعی که شایسته یک مرد ادیب در آن روزگار بوده است، داشته باشد و در واقع دست مایه ای برای راهنمایی منشیان ارائه داده است که از نظر متن بسیار غنی است و در بخش های دیگر به نام «الکتاب »، به بررسی اصطلاحات راجع به این علم مثل سحاة، خاتم، تاریخ، اسکدار (نک: ه د، برید) و اوارَج پرداخته، و در پایان نکته های ظریف درباره دبیران و نکوهش برخی اخلاق کاتبان نوخاسته، آورده است.
چاپ کتاب
...