بانک مرکزی ایران از مرداد ۱۳۳۹ به‌طور رسمی فعالیت خود را آغاز کرد. از جمله وظایف اصلی این بانک می‌توان به نگهداری حساب‌های دولت، اجرای سیاست‌های ارزی، پولی و اعتباری، نظارت بر عملکرد بانک‌ها، حفظ منافع ملی و انتشار اسکناس اشاره کرد. با گسترش بانکداری در ایران، بانک ملی به منظور هدایت و نظارت بر بانک‌ها، اختیارات بیشتری به دست آورد، اما نتوانست از این اختیارات به‌خوبی بهره‌برداری کند. این بانک، که بزرگ‌ترین بانک بازرگانی کشور و رقیب اصلی سایر بانک‌ها به شمار می‌رفت و حق انحصاری انتشار اسکناس را در اختیار داشت، همچنین حساب‌های پردرآمد دولتی نیز در آن افتتاح شده بود. به دلیل این موقعیت، بانک ملی نمی‌توانست از همکاری سایر بانک‌ها بهره‌مند شود. از سوی دیگر، با توجه به اینکه وظایف بانک مرکزی شامل نگهداری حساب‌های دولت، اجرای سیاست‌های ارزی، پولی و اعتباری، نظارت بر بانک‌ها و حفظ منافع ملی بود و همچنین به عنوان یک مؤسسه انتفاعی در پی توسعه اعتبار و کسب حداکثر سود و منفعت بود، این بانک به تنهایی قادر به انجام این دو وظیفه مهم نبود. به همین دلیل، کمبود بانک مرکزی به وضوح احساس می‌شد. لایحه اساسنامه پولی و بانکی ایران پس از چهار سال بررسی، در سال ۱۳۳۷ شمسی تهیه شد و در سال ۱۳۳۹ به تصویب رسید و به دولت ابلاغ گردید تا به مدت پنج سال به‌صورت آزمایشی اجرا شود. به این ترتیب، از مرداد ۱۳۳۹ به‌طور رسمی فعالیت خود را آغاز کرد و پس از نزدیک به هفتاد سال فعالیت بانکی در کشور، مؤسسه‌ای مستقل برای مدیریت نظام پولی و بانکی ایران شکل گرفت. سرمایه اولیه این بانک در زمان تأسیس ۶۰۰,۰۰۰,۰۰۰ ریال بود که بعدها به پنج میلیارد ریال افزایش یافت. بر اساس ماده ۳۰ قانون پولی و بانکی مصوب ۱۳۳۹، تفاوت ارز ریالی پشتوانه که در بانک ملی نگهداری می‌شد، به بانک مرکزی منتقل گردید.
بانک مرکزی
دانشنامه عمومی
بانک مرکزی مهم ترین مؤسسه مالی و هدایت کننده اصلی سیستم پولی کشورهاست. بانک مرکزی نهادی است که مسئولیت کنترل سیستم پولی هر کشور را به عهده دار است. معمولاً برای تعریف این نهاد از مسئولیت های آن کمک گرفته می شود. بانک مرکزی به بانکی که مسئولیت های بانک های تجاری را تعیین می کند و نماینده مالی دولت است، شهرت دارد. بانک مرکزی یک بانک تجاری نیست و نرخ بهره، میزان پول در گردش، تورم و حتی بیکاری و توزیع درآمد را می تواند متأثر کند. این بانک در برخی از کشورها ( مثلاً ایران ) به عنوان بازوی پولی دولت عمل می کند، ولی در شماری دیگر از کشورها این بانک مستقل از دولت و سیاست های دوره ای آن ها به اهداف کلان خود می پردازد. درجه استقلال بانک های مرکزی نیز از کشوری به کشور دیگر متفاوت است.
وظایف بانک مرکزی با بانک های تجاری متفاوت است. این بانک به دنبال تأمین منافع گروهی خاص از افراد تعیین نمی شود و در آن انگیزه های منفعت طلبانه وجود ندارد. از طرف دیگر، بانک مرکزی بانکدار دولت است و بر فعالیت های آن اثر می گذارد. این بانک صرفاً از طریق بانک های تجاری با مردم ارتباط برقرار می کند و از هیچ فردی سپرده دریافت نمی کند.
وظایف کلی بانک مرکزی عبارت هستند از:
• بانک ناشر اسکناس
• بانکدار و مشاور مالی دولت
• متولی ذخایر خارجی
• آخرین مرجع وام ( آخرین قرض دهنده )
• اتاق پایاپای برای تسویه و پرداخت چک ها که به عهده سایر بانک ها است
• کنترل کننده اعتبارات و حجم نقدینگی
