معنی انفاق در سیره نبوی

پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) به‌عنوان تجسم بخشندگی و سخاوت، الگویی بی‌نظیر در زمینه انفاق مال در راه خداوند متعال به‌شمار می‌آیند. ایشان با تأکید بر این حقیقت که «من تربیت‌یافته خدایم؛ خدایم مرا به سخاوت و نیکوکاری فرمان داده و از بخل و ستم بازداشته است؛ زیرا آنچه نزد خداوند مبغوض است، بخل می‌باشد»، جایگاه رفیع ایثار و بخشش را در نظام ارزشی اسلام نمایان ساختند. این رویکرد، نه‌تنها بیانگر عمق ایمان و اخلاص پیامبر (ص) بود، بلکه سرمشقی جاودانه برای بشریت در جهت گشاده‌دستی و گذشت از دارایی‌های خویش در مسیر رضای پروردگار قرار داد.

در متون ادبی و لغوی، واژه انفاق در دو معنای اصلی به کار رفته است: نخست، به معنای قطع ارتباط و بریدن از چیزی، و دوم، به مفهوم پوشاندن و چشم‌پوشی از آن. این اصطلاح، در بستر اخلاقی و دینی، بیانگر بذل و بخشش مالی به دیگران و یکی از والاترین صفات انسانی محسوب می‌شود که در تمام ادیان آسمانی و مکاتب اخلاقی، مورد ستایش و تجلیل فراوان قرار گرفته است. جود و سخا، نه‌تنها نشان‌دهنده همدلی و همراهی با محرومان و نیازمندان جامعه است، بلکه حاکی از احساس مسئولیت عمیق فرد در برابر خداوند و خلق او، و نیز نوعی سپاس‌گزاری فعال در برابر نعمت‌های بی‌شماری است که پروردگار به بندگانش عطا فرموده است.

بخشش و انفاق، افزون بر آنکه فضیلتی اخلاقی و نشانه‌ای از کمال روحی به شمار می‌رود، نقشی اساسی در ایجاد تعادل و انسجام اجتماعی ایفا می‌کند. این عمل نیکو، با کاهش فاصله‌های طبقاتی و پرکردن شکاف میان دارا و ندار، به توزیع عادلانه‌تر ثروت و امکانات کمک می‌کند و زمینه‌ساز جامعه‌ای متکی بر عدالت و مهربانی می‌شود. بنابراین، انفاق تنها یک عمل فردی نیست، بلکه حرکتی اجتماعی و الهی است که هم به پالایش روحی انفاق‌کننده می‌انجامد و هم به آبادانی و آرامش جامعه کمک می‌رساند.

دانشنامه اسلامی

[ویکی فقه] پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله وسلّم) به عنوان بخشنده ترین مردم و گشاده دست ترین افراد بشر، الگویی بی بدیل، در انفاق مال در راه خدا بود. می فرمود: «من تربیت شده خدایم. خدایم امر کرده به سخاوت و نیکی و نهی کرده مرا از بخل و ستم؛ آنچه مبغوض خداست بخل است.»
انفاق در کتب لغت به دو معنا به کار رفته است، در یک معنا، بر انقطاع از شیء و بریدن از آن دلالت دارد و در معنای دیگر، بر پوشاندن و چشم پوشی از چیزی، حکایت دارد. جود و بخشش و بذل مال به دیگران، از صفات بسیار پسندیده ای است که در همه ادیان آسمانی و مکاتب اخلاقی، مورد ستایش قرار گرفته و از آن با تجلیل فراوان، یاد شده است. این صفت حمیده، نمایانگر حس همدردی با مستمندان و محرومان جامعه بوده، حاکی از احساس مسئولیتی است که شخص در مقابل خدا و مردم، دارد و نوعی سپاسگزاری از الطاف الهی است که وی را از نعمت های خود، برخوردار کرده است؛ بخشش و انفاق علاوه بر اینکه فضیلتی اخلاقی، محسوب می شود باعث تعادل اجتماع و پرکردن شکاف طبقاتی نیز هست.
جود و بخشش پیامبر
پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله وسلّم) به عنوان بخشنده ترین مردم و گشاده دست ترین افراد بشر، الگویی بی بدیل، در انفاق مال در راه خدا بود. ایشان، سخی ترین و بخشنده ترین مردم، بودند، می فرمود: «من تربیت شده خدایم. خدایم امر کرده به سخاوت و نیکی و نهی کرده مرا از بخل و ستم؛ آنچه مبغوض خداست بخل است.» هرگز شبی نمی گذشت که درهم و دیناری نزد او بماند و اگر چیزی زیاد می آمد و تا شب کسی را نمی یافت که به او ببخشد، به خانه نمی رفت تا آن را به مستحقش برساند؛ از آنچه خدا روزیش کرده بود، بیش از آذوقه همان سال، بر نمی داشت، آن هم از میسورترین چیزی که می یافت از خرما و جو و بقیه را در راه خدا انفاق می کرد، هر چه از او می خواستند، عطا می کرد، آنگاه سراغ آذوقه سال خود می رفت و از آن هم ایثار می کرد چه بسا پیش از تمام شدن سال، اگر چیزی به دستش نمی رسید، خود، نیازمند آذوقه می شد. ملک و املاکی ذخیره نداشت و آنچه را که از سهم غنائم به او می رسید به همراه آنچه که از غذایش اضافه می آمد، ملک و املاک می خرید و صدقه می داد. او باغ هایی خرید و صدقه داد که تا به امروز، معروفند. عطا و دهش او به گونه ای بود که هرگز از تنگدستی، نمی هراسید و آن چنان به نیازمندان کمک می کرد که سابقه نداشت. ابن عباس می گوید: «پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلّم) از همه کس بخشنده تر بود و در ماه رمضان، از نسیم وزان هم بخشنده تر می شد.» همچون باد تند و سریع، هر چه که داشت، انفاق می کرد تا اینکه ماه تمام می شد. هرگز در جواب کسی که از او چیزی می خواست، نه نمی گفت؛ هر که با او همنشین می شد، خواسته ای نداشت؛ مگر اینکه برآورده می شد و در خواستی نداشت مگر اینکه انجام می شد. انس بن مالک (خادم حضرت) می گفت: «حضرت (صلی الله علیه و آله وسلّم) چیزی از اموال را ذخیره نمی کرد و همه را به دیگران انفاق می کرد.» بذل و بخشش هایش را پایانی نبود، مسلمان و غیر مسلمان، همه از مرحمت هایش بهره مند بودند؛ حماد بن سلمه از انس بن مالک (خادم حضرت) نقل کرد که مردی از حضرت، گوسفندانش را طلب کرد، حضرت هم، همه آن ها را به او بخشید، پس او میان قومش رفت و گفت: «ای مردم اسلام بیاورید، بخدا که محمد (صلی الله علیه و آله وسلّم)، عطا می کند به حدی که از فقر نمی ترسد.» نقل شده زنی بدست خود لباس یا عبایی دوخته بود و بر آن حاشیه زده تزیین کرده بود و آن را تقدیم حضرت کرده بود، حضرت عبا را گرفت در حالی که برای پوشش خود به شدت بدان نیاز داشت، در این هنگام مردی از اصحاب جلو آمد و گفت: «چه لباس زیبایی؛ آن را به من می دهید تا بپوشم؟ رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلّم) فرمودند: بله؛ حضرت لباس را تا کرده، مرتب کردند و آن را به آن مرد بخشیدند.» ابن شهاب نیز نقل کرده که حضرت بعد فتح از مکه، به همراه تازه مسلمان شدگان مکه، برای جنگ، به حنین رفتند. در این جنگ، قوای اسلام پیروز شد؛ پس حضرت به صفوان بن امیه، دشمن سرسخت و به ظاهر مسلمان خود، صد راس دام بخشید، سپس صد تای دیگر هم، به او عطا کرد؛ ابن شهاب از سعید بن مسیب و او از صفوان نقل کرد که می گفت: «به خدا، پیامبرخدا (صلی الله علیه و آله وسلّم) به من عطا کرد در حالی که او منفورترین مردم نزدم بود، پس آن قدر به من عطا کرد تا اینکه او محبوب ترین مردم نزدم شد.»
انفاق در کلام امام صادق
از امام صادق (علیه السّلام) درباره انفاق حضرت سئوال شد فرمودند: «نزد حضرت یک اوقیه (= هفت مثقال) طلا بود. حضرت دوست نداشتند که آن، در نزدش بماند پس شبانه همه آنها را صدقه دادند و چون صبح شد چیزی نداشت تا به سائلی که نزدش آمد، بدهد.» در روایت دیگری از امام صادق (علیه السّلام) آمده که «سائلی نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلّم) نمی آمد؛ مگر اینکه چیزی به او می بخشید.» پس، زنی پسرش را نزد حضرت فرستاد و گفت: نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلّم) برو و از او درخواست کمک کن، اگر گفت چیزی نزدم نیست بگو پیراهن تنت را به من بده، پسر آمد و چنین کرد؛ پس حضرت، لباس از تن در درآورد و به او داد و چون لباس نداشتند، نتوانستند برای نماز به مسجد بروند، پس آیه نازل شدکه «ولا تجعل یدک مغلولةً الی عنقک و لا تبسطها کلّ البسط فتقعد ملوماً مّحسوراً؛ نه هرگز دست خود محکم بسته دار نه بسیار باز و گشاده دار که به نکوهش و حسرت خواهی نشست.»حضرت هرآنچه داشت، می بخشید و اگر چیزی نداشت، به سائل می گفت: «خدا به تو برساند.» ایشان، تنها در غزوه هوازن، از عطایا، چیزی در حدود پنج میلیون، بخشید؛ غنائمی که ۶ هزار اسیر، ۲۴ هزار راس شتر، ۴۰۰ هزار راس گوسفند، ۴ هزار اوقیه نقره، از جمله آن بود که جمیع آن ر ا بخشید. سپس فرمودند: «آنقدر شتر و گوسفند به شما دادم که چیزی از آن برای من نماند آیا چیزی از من خواستید و من بخل ورزیدم؟ به خدا قسم من بخیل و ترسو و کذاب نیستم.» ایشان بخشنده و بزرگ هر قوم و طایفه ای را بزرگ می شمردند و دیگران را نیز بدین کار سفارش می کردند، می فرمودند: «اکرموا کریم قوم» همچنین فرمودند: «اذا اتاکم کریم فاکرموه و ان خالفکم؛ هر گاه بخشنده ای نزدتان آمد احترامش کنید اگرچه مخالفتان باشد.»