وجدان اخلاقی

[ویکی فقه] وجدان اخلاقی، به رفتاری که انسان خوبی و بدی آنها را در باطن و درون خویش بدون تعلیم و به طور غریزی درک می کند گفته می شود. وجدان اخلاقی، نیروی باطنی بوده، هیچ انسانی به حسب سرشت و خلقت و آفرینش خالی از آن نیست منتها قابل انعطاف بوده، می تواند تحت تاثیر محیط سالم و ناسالم و تربیت صحیح و ناصحیح قرار بگیرد و از سایر امیال قوی باطنی و روحی از قبیل شهوت و غضب و سایر تمایلات فطری درونی چه بسا تغییراتی را بپذیرد.
«... ولکنّ الله حبّب الیکم الایمان و زیّنه فی قلوبکم و کرّه الیکم الکفر و الفسوق و العصیان اولئک هم الرّاشدون؛... ولی خداوند ایمان را برای شما محبوب ساخت و آن را در دلهایتان بیاراست و کفر و نافرمانی و گناه را منفور گردانید، این چنین افرادی، هدایت یافتگان می باشند.»چیزهایی که انسان، خوبی و بدی آنها را در باطن و درون خویش و بدون تعلیم کسی درک می کند، و به سان امور غریزی جزء سرشت او به شمار می روند، «وجدان اخلاقی» و یا «اخلاق فطری» نامیده می شوند، ولی به آن دسته از خوبی ها که در نهاد انسان ریشه عمیق دارند، ولی بشر به خوبی و بدی آنها از راه فطرت واقف نشده، بلکه حسن و قبح آنها را در مکتب سفیران وحی و یا رجال بزرگ جهان آموخته است، «اخلاق غیر فطری» و یا تربیتی می گویند.در سراسر جهان و در میان همه ملل، ظلم و ستم و ازدواج با محارم زشت و قبیح به نظر می رسد؛ البته انسان ها زشتی ستم را از طریق فطرت درک کرده و قبح ازدواج با محارم را از طریق تعالیم و شرایع آسمانی فرا گرفته اند.
← نشانه های امور فطری
در احادیث و روایات اسلامی درباره موضوع وجدان، تذکراتی داده شده است.امیر مؤمنان علی (علیه السلام) می فرماید:«انّه من لم یعن علی نفسه حتّی یکون له منها واعظ و زاجر لم یکن له من غیرها زاجر و لا واعظ؛ کسی که برای او واعظ و اندرزدهی از درون نباشد، (که او را از کارهای زشت باز دارد) هرگز برای چنین شخصی، پند دادن و نصحیت کردن از خارج سودمند نخواهد افتاد، و گفتار دیگران درباره او مؤثر واقع نخواهد شد.یک چنین ادراکات فطری و جهانی نمی تواند مولود منهیات اجتماعی و یا معلول خواهش های وا پس زده و تمایلات سر کوفته باشد.این جاست که حقیقت آیه مورد بحث به طور واضح تجلی نموده و انسان اذعان پیدا می کند که به راستی خداوند، روح ما را با ایمان و پاکی ها در هم آمیخته و روان ما را از بدی ها و پلیدی ها مبرا ساخته است.این نیرو به انسان ها تکلیف، الهام می کند یعنی از درون به انسان ها فرمان می دهد که چنین کاری را مثلاً بکن و چنان کار را انجام نده و آن را یکی از معیارهای اخلاقی بودن افعال انسان ها دانسته اند.در این معیار اخلاقی یعنی وجدان اخلاقی مسائل متعددی مطرح می گردد:۱ - وجدان اخلاقی چگونه معیاری است و جنبه های مختلف آن کدام است؟۲ - وجدان اخلاقی با اخلاق مبتنی بر عاطفه چنان که عده ای به آن قائل هستند و اخلاق مبتنی بر عقل و اراده چنان که فلاسفه به آن معتقدند چه فرق هائی دارد؟ و اصولاً با افعال طبیعی انسان ها چه رابطه ای دارد؟۳ - نظر اسلام و قرآن درباره وجدان اخلاقی چیست؟۴ - آیا وجدان اخلاقی امری فطری است یا نه؟ در هر صورت چرا؟وجدان اخلاقی چگونه معیاری است؟ و جنبه های مختلف آن کدام است؟
جنبه های وجدان اخلاقی
وجدان اخلاقی نیروی باطنی بوده، هیچ انسانی به حسب سرشت و خلقت و آفرینش خالی از آن نیست منتها قابل انعطاف بوده، می تواند تحت تاثیر محیط سالم و ناسالم و تربیت صحیح و ناصحیح قرار بگیرد و از سایر امیال قوی باطنی و روحی از قبیل شهوت و غضب و سایر تمایلات فطری درونی چه بسا تغییراتی را بپذیرد.برای وجدان همان طور که دانشمندان تصریح کرده اند، سه جنبه است:۱ - ادراکی.۲ - ارادی.۳ - انفعالی.