مسکویه

پس از وقوع نخستین زمین‌لرزهٔ تاریخی تبریز در سال ۸۵۸، این شهر رفته‌رفته روبه آبادانی نهاد و گسترش یافت؛ چراکه درحالی که ابن حوقل و اصطخری در اوایل و اواسط سدهٔ چهارم هجری، این شهر را یکی از شهرهای کوچک آذربایجان دانسته بودند، ابن مسکویه ۸۰ سال بعد و در سال ۳۳۰ هجری در کتاب «تجارت‌الأم و تعاقب‌الهمم» تبریز را این‌چنین توصیف می‌کند:

ابوالفضل ابن العمید وزیر رکن‌الدوله دیلمی (بویهی)، کتابخانه مهمی در ری داشت. ابن مسکویه هفت سال کتابدار این کتابخانه بود. ابن مسکویه نوشته‌است که کتاب‌های ابن العمید بیش از صد بار شتر بود.

از آن روی که مسکویه خود خزانه‌دار و وزیر خاندان بویه در باختر ایران بوده‌است، کتاب او ارزش ویژه‌ای دارد. جلد نخست این اثر شِش جلدی، توجه به تاریخ همگانی دارد و به ویژه از نوشته‌های گذشتگان مانند طبری استفاده کرده‌است. به کارگیری او از اسناد و مدارک دولتی، به ویژه در جلدهای آخرین، بر ارزش نوشته مسکویه بسیار افزوده است.

به گفتهٔ مجتبی مینوی در دوران انوشیروان، بُرْزویه این کتاب را به فارسی پهلوی برگردانده است ولی اکنون نشانی از آن ترجمه در دست نیست. تنها قطعاتی از ترجمهٔ این اثر از پهلوی به عربی به نام یادگار بزرگمهر در جاویدان خرد ابوعلی مسکویه (متوفی ۴۲۱ قمری) باقی است.

ابن مسکویه در این موضوع پیرویِ ارسطو کرد. چنان‌که می‌گفت جنبش و حرکت که همان تغییر است، در تمامیِ چیزها وجود دارد. اما این حرکت، ذاتیِ چیزها نیست، چون این که اندامِ انسان نیز به خودیِ خود حرکتی ندارد.