زُبِیْده از زنان نیکوکار عرب، نوه ابوجعفر منصور، خلیفه عباسی، و همسر هارون الرشید و مادر امین عباسی بود. لقب زبیده به دلیل زیبایی‌اش از سوی پدرش به او داده شده بود. او در سال ۱۶۵ق به عقد هارون الرشید درآمد و به حفظ قرآن و عمران و آبادانی علاقه‌مند بود. یکی از مهم‌ترین آثار او، دستور ساخت قنات عین زبیده در مکه است. پس از فتح بغداد به دست طاهر ذوالیمینین و کشته شدن محمد امین، اموال او نیز توقیف شد. زبیده نامه‌ای احساسی به مأمون، فرزندخوانده‌اش، نوشت که مأمون پس از خواندن آن به شدت تحت تأثیر قرار گرفت. به همین دلیل، اموال او را به او بازگرداند و در کاخ خلافت برایش جایگاهی ویژه فراهم کرد و تا پایان عمر با احترام زندگی کرد. در مورد زبیده و هارون، افسانه‌هایی در کتاب هزار و یک شب آمده است. همچنین نام یک ناحیهٔ مسکونی در ایران است که در بخش مرکزی شهرستان سربیشه قرار دارد. طبق آمار سرشماری مرکز آمار ایران در سال ۱۳۹۵، جمعیت آن ۶۸ نفر برآورد شده است.
زبیده
لغت نامه دهخدا
زبیدة. [ زُ ب َ دَ ]( ع اِ ) نام گیاهی است.
زبیدة. [ زُ ب َ دَ ] ( اِخ ) ( قناطر... ) پل هاییست چندطبقه که بدستور زبیده زوجه هارون و یا زنوبیاملکه تدمر ساخته شده. در الدر المنثور آمده: گویندزبیدة چشمه «عرعار» را از کوههای لبنان به بیروت آورد، علت این اقدام او آن بود که در سفر حج خود که از راه بیروت به مکه میرفت، مردم بیروت را دچار کمی آب دید و دستور داد آب سرچشمه «عرعار» لبنان را تا بیروت ببرند، و در وادی «مکلس » پلهای چندطبقه ساختند،این قناطر تا هم اکنون بنام قناطر زبیده یا زبیدیة مشهور است. و بنظر میرسد که بانی این قناطر زنوبیا است ملکه معروف تدمر که زبیده نیز خوانده میشود، نه همسر هارون الرشید. ( از الدر المنثور ص 216 و 217 ).
زبیدة. [ زُ ب َ دَ ] ( اِخ ) نام زن هارون الرشید که دختر جعفربن منصور است. ( منتهی الارب ). زن هارون الرشید عباسی بوده است. ( فرهنگ نظام ) ( از اقرب الموارد ). و زرکلی آرد: زبیدة دختر جعفربن منصور مکنی به ام جعفر همسر هارون الرشید و دخترعم او است. وی از زنان فاضل و مشهور است از خاندان هاشمی عباسی. نام زبیدة، امة العزیز است اما بیشتر او را با همین لقب «زبیده » میشناسند. گویند، منصور ( جد زبیده ) با او در کودکیش بازی میکرد و او را میرقصانید و میگفت: «یا زبیده، انت زبیده » و از این روی بنام زبیده شهرت یافت. در مکه چشمه آبیست به نام زبیده، این آب را زبیده از دورترین نقطه وادی نعمان واقع در شرق مکه بدان چشمه آورده است و برای این منظور چند قنات در راه مکه بوجود آورده است و لذا این چشمه را بنام او «عین زبیده » خوانند. بسال 165 هَ. ق. هارون، زبیده را بهمسری گرفت و چون وفات یافت و فرزندش محمد امین نیز بقتل رسید، زبیدة از طرف یاران مأمون در فشار قرار گرفت و نامه ای متضمن شکایت و حکایت حال به مأمون نگاشت. مأمون را بر او مهر بجنبید و در دارالخلافة برای او کوشکی بساخت و غلامان و کنیزان فراوان در خدمت او بگماشت. زبیده را ثروتی سرشار بود، حریری در یکی از مقامات خود آرد: «و لو حبتک شیرین بجمالها و زبیدة بمالها». ابن تغری بردی گوید: زبیده دیندارترین و اصیل ترین و زیباترین و عفیف ترین و نام دارترین زنان عصر خود است. ابن جبیر در ضمن سخنان خود درباره راه حج گوید: این همه ساختمانها، برکه ها، چاهها و منازلی که از بغداد تا مکه همه جا بچشم میخورد از آثار زبیده بنت جعفر است، او در همه دوران زندگی خود در پی این گونه خدمات بوده و بویژه در راه مکه خانه ها و آثار سودمند از خود بر جای گذارده که پس از وفات او تاکنون نیز همه زائران خانه خدا از آنها برخوردارند و اگر این اقدامات در این راه نمیشد و این آثار بوجود نمی آمد این راه متروک میگردید. زبیده بتاریخ 126 هَ. ق. / 831 م. به بغداد درگذشت. ( از اعلام زرکلی چ 2 ). و در الدر المنثور آمده: داستان به حج رفتن زبیده مشهور است و درباره مخارج فراوانی که برای ایجاد بناها و آثار خیریه صرف می کرد داستانها گویند که پاره ای از آنها را جز بر گزاف حمل نتوان کرد، از آن جمله این که گویند: زبیده آب دجله را به عرفات و از آنجا به مکه آورد و در دسترس مردم مکه قرار داد. این سخن گزافی بزرگ است، زیرا آبی که زبیده به مکه برد از دجله نیست. ( از کتاب الدر المنثور فی طبقات رباب الخدور تألیف زینب بنت علی سوری ص 216 ). و مینورسکی آرد: روایتی که در کتاب نزهة القلوب آمده و بنای تبریز را به سال 175 هَ. ق. / 791 م. بزبیدة زن خلیفه هارون الرشید نسبت داده شاید از اینجا ناشی شده است که پس از مصادره املاک امویان، «ورثان » از اعمال آذربایجان در کنار رود ارس، به زبیدة رسید. ( از تاریخ تبریز ترجمه عبدالعلی کارنگ ص 7 ):
فرهنگ فارسی
همیشه بهار
نام زن هارون الرشید است که دختر جعفر بن منصور است
فرهنگ اسم ها
معنی: گل همیشه بهار، ( = زبیدة ) نام گیاهی ( همیشه بهار )، ( اَعلام ) دختر جعفرابن منصور زن هارون الرشید و مادر خلیفه امین
دانشنامه عمومی
جملاتی از کلمه زبیده
زبده مکرمت زبیده وقت مریم روزگار و عصمت دین
ای ساره صفات و آسیه زهد کس چون تو زبیده سان ندیده است
از بهر نام نیکوگر در عرب زبیده خیرات کرد بی حد در روزگار هارون
