مغول

مغول. [ م ِغ ْ وَ ] ( ع اِ ) سیخ کارد که در میان عصا وتازیانه دارند به هندی کپتی یا شمشیری است شبیه مشمل مگر از آن باریکتر و درازتر. ( منتهی الارب ) ( آنندراج ). سیخ کارد که در میان عصا و تازیانه دارند و شمشیر باریک دراز. ( ناظم الاطباء ). آهنی که در میان تازیانه قرار می دهند و آن را غلافی است و گویند تازیانه ای که در میان آن شمشیر باریکی باشد و گویند شمشیر باریک و دراز که آن را در زیر جامه نگاه دارند. ( از اقرب الموارد ). || پیکان دراز یا شمشیری است باریک گردن و دراز. ( منتهی الارب ) ( آنندراج ). پیکان دراز و گویند شمشیر باریک که یک طرف آن تیز و طرف دیگرش مانند کارد باشد. ( از اقرب الموارد ). || فرس ذات مغول؛ اسب پیشی گیرنده. ( منتهی الارب ) ( از آنندراج ) ( ناظم الاطباء ) ( از اقرب الموارد ). || آنچه موجب نابودی چیزی باشد.

یکی از طوایف زردپوست ساکن آسیای مرکزی و شرقی که شامل قبایل بسیار بودند مانند: تاتار قنقرات قیات اویرلات ارلاد جلایر کرائیت و غیره. در اوایل قرن هفتم هجری این قوم بریاست چنگیز از قبیله قیات بر قسمت مهمی از آسیا تسلط یافت و فرزندان او بر بخشی مهم از آسیا و اروپا حکومت کردند. سلطان محمد خوارزمشاه بعد از فتوحات آسیای مرکزی بخیال تسخیر چین افتاد و چون شنید که چنگیز بلاد اویغور را تابع خویش کرده و در ۶۱۲ ه.ق. بر شهر پکن پایتخت چین شمالی مسلط شده هیئتی برای تحقیق فرستاد. چنگیز فرستادگان را باحترام پذیرفت و توسط ایشان پیغام فرستاد که مایل است بین دو کشور باب تجارت باز باشد. پس از چندی که چنگیز با ایران همسایه شد در سال ۶۱۵ رسول چنگیز با سلطان محمد خوارزمشاه معاهده ای بست که از آن ببعد دو پادشاه دوست یکدیگر باشند. پس از این جریان عده ای از تجار مغولی بعزم ماورئ النهر حرکت کردند. اینالجق غایرخان امیر شهر [ اترار ] واقع درکنار سیحون که از خویشان ترکان خاتون مادر شاه بود بمال آنها طمع کرد و بنام اینکه آنان جاسوس میباشند تمام آنها را کشت و مالشانرا تصرف کرد مگر یکنفر که گریخت و به چنگیز خبر داد. چنگیز از سلطان محمد تسلیم غایر خان را تقاضا کرد ولی او فرستاده چنگیز را بقتل رسانید و بلاد اسلامی را به آتش فتنه کشید. در پائیز سال ۶۱۶ ه.ق. چنگیز با سپاهی خونخوار نزدیک به دویست هزار تن بممالک خوارزمشاهی حمله ور شد چنگیز سپاهیان خود را بچهار قسمت کرد یکی را بدو پسر خود جغتای و اکتای سپرد و ایشانرا مامور فتح اترار کرد. دسته دوم را به پسر دیگرش جوجی سپرد و مامور فتح شهرهای کنار سیحون نمود. دسته سوم مامور فتح خجند و بناکت واقع در ماورائ النهر گردید و دسته چهارم که قسمت اعظم سپاه بود تحت سر کردگی خود چنگیز قرار گرفت و بدین ترتیب از هر طرف شهرهای خراسان را محاصره کرده خراب و ویران ساختند. سلطان محمد خوارزمشاه بدون هیچ مقاومتی از برابر سپاه مغول میگریخت تا بجزیره آبسکون رسید و در همانجا بمرد ( ۶۱۷ ه.ق ) چنگیز شهرها را یکی پس از دیگری فتح و مردم را از دم تیغ می گذرانید و در این میان سلطان جلال الدین منکبرنی پسر سلطان محمد خوارزمشاه که در گوشه و کنار بجمع آوری سپاه مشغول بود در بعضی نقاط سپاه مغول را در هم شکست ولی حملات پی در پی چنگیز باو مهلت تجدید قوا نداد و سرانجام بدست یکی از اکراد کشته شد و بدین ترتیب مغول ایران را فتح کرد.

مُغول ( به مغولی: Монгол، مونگول ) قومی از نژاد زرد است که سرزمین مادری آنان مغولستان می باشد. جمعیت کنونی مغول ها حدود ۱۰ میلیون نفر است که بیشتر در مغولستان ( ۲٫۷ میلیون )، چین ( ۵٫۸ میلیون ) و روسیه ( ۱ میلیون ) زندگی می کنند. بیشتر مغولان پیرو آیین های بودایی تبتی و شمنیسم هستند و اقلیت هایی از آنان مسلمانان سنی مذهب و تعدادی هم مسیحی هستند و به زبان مغولی تکلم می کنند. 
مطابق افسانه های مغولی، از آمیزش یک گرگ خاکستری - آبی با یک گوزن زرد، اولین انسان ذکور زاده شد که باتاچی خان نام داشت. یازده نسل بعد، دوبون و همسرش الانِ زیبا صاحب دو پسر شدند. دوبون درگذشت و بعد از مرگ او، الان سه پسر دیگر زایید؛ پسرانی که پدرشان موجودی مرموز «به زردی خورشید» بود. پنج پسر دوبون – که ۳ تا از آن ها از نسل پدری خداگون بودند – به بزرگسالی که رسیدند، هر کدام قبیله خود را ساختند و این پنج قبیله در کنار هم، قبیله بزرگ تر مغول را تشکیل می دادند. جوان ترین پسر، بودونچار، قبیله بورجیگین را تأسیس کرد که چنگیزخان به همین قبیله تعلق داشت. نتیجه بودونچار که کایدو نام داشت برای بار اول قبایل مغول را تحت یک پرچم متحد کرد. زمامداری ۵۰۸ سالهٔ خلفای عباسی با تسخیر بغداد توسط مغولان به پایان رسید به جز در مصر که قبلاً شاخه از حکومت عباسی بود. 
دربارهٔ خاستگاه نخستین مغول ها، مطالب و افسانه های گوناگونی نوشته شده است. برخی از پژوهشگران عقیده دارند که مغول های حقیقی از تایگا یا جنگل های سیبری آمده اند که جایگاه حیوانات خزپوش مانند خرس و کفتار و روباه و سنجاب بوده است. [ نیازمند منبع] 

قوم قدیمی آسیایی، از اقوام ساکن در جمهوری خلق مغولستان (مغولستان خارجی) و ناحیۀ خودمختار مغولستان در شمال جمهوری خلق چین (مغولستان داخلی). مغول ها در مناطقی از تبت و منچوری و سیبری نیز سکونت دارند. بوریات های اطراف دریاچۀ بایکال (اوریات، اوریاد، اویرات، اویراد) در قلمرو روسیه و قلماق های حوزۀ سفلای رودخانۀ ولگا (کالموک ها) نیز از مغول ها هستند. گروهی دیگر از اقوام آسیایی روسیه همانند یاکوت ها و تاتارها و خاکاس ها و باشقیرها و چواش ها و قزاق ها یا مغول هستند و یا از ترکیب شدن با مغولان به وجود آمده اند. عنصر مغولی در سایر نقاط آسیا نیز فراوان است. مغولان در چین و افغانستان و ایران و قفقاز، آثار بسیار زیادی از خود برجای نهاده اند. تاریخ قدیم مغولان، یعنی دورۀ پیش از چنگیزخان، از بسیاری جهات ناشناخته باقی مانده و بسیاری از فرضیات بر پایۀ حدس و گمان و احتمالات شکل گرفته است. بر طبق اخبار و شواهدی که چینی ها در طول هزارۀ اول میلادی فراهم آورده اند، تصور می رود که مغولان از میان اقوام یوان ـ یوان، یا ژوان ژوان (قرن ۵م) و منگ ـ کو (قرون ۸ـ۱۰) برخاسته اند. سرزمین اصلی مغولان در اراضی میان رودخانه های کرولن و اونون، موازی با شمال شرق جمهوری مغولستان، تا اولین سرشاخه های رودخانۀ آمور نظیر آرگون و شیلکا و نونی، قرار داشت. اینان به تدریج و در طول زمانی دراز در دیگر نقاط فلات مغولستان، از منچوری تا مغولستان داخلی و کوه های آلتایی و ترکستان شرقی و از حوزۀ جنوبی دریاچۀ بایکال تا صحرای گبی و حوالی دیوار بزرگ چین انتشار یافتند. هرچند دیوار بزرگ چین (قرن ۳ق م) برای جلوگیری از حملات اقوام وحشی و بیابان گرد شمالی ساخته شده بود، اما هیچ نسبتی میان مغولان امروزی و اقوام مورد نظر وجود ندارد. مغولان را ازجمله اقوام آلتایی نوشته اند و زبانشان نیز از شعبۀ آلتایی گروه زبان های اورالتایی به شمار می آید. الفبای اولیۀ مغولی در قرون ۷ق/۱۳م بر پایۀ الفبای اویغوری ساخته شد و برخلاف دیگر خطوط عمودی، از سمت چپ نوشته می شد. این خط تا ۱۹۴۱م در جمهوری خلق مغولستان رایج بوده و پس از جریان خط جدیدی که بر پایۀ خط سیریلی ساخته شده بود، منسوخ شد.