سوءظن

[ویکی فقه] سوء ظنّ خطور گمان بد نسبت به خداوند و یا مؤمن است که در روایات از آن نهی شده است. بدبینی و منفی نگری و سوء ظن یکی از رذایل اخلاقی و صفات روانی بد می باشد و با اثر بدی که روی خود شخص و اطرافیانش می گذارد، نه تنها از نظر اسلام، گناه محسوب می شود؛ بلکه زندگی را در کام انسان تلخ و غیر قابل تحمل می کند.
این صفت رذیله نتیجه ترس و ضعف نفس است، زیرا که هر ترسوی ضعیف النفسی، هر فکر فاسدی که به خاطرش می گذرد و به قوه واهمه او در می آید اعتقاد می کند و پی آن می رود. و این صفت خبیثه از مهلکات عظیمه است. خداوند عالم می فرماید: «یا ایُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثیرا مِنَ الظَّنِّ انَّ بَعْضَ الظَّنِّ اثْمٌ؛ یعنی: ای گروه مؤمنین، اجتناب کنید از بسیاری از گمان به درستی که بعضی از گمان ها گناه است.» و در جای دیگر می فرماید: «وَ ظَنَنْتُمْ ظَنَّ السُّوْءِ وَ کُنْتُمْ قَوْما بُورا؛ یعنی: گمان بد بردید، و شما قومی بودید به هلاکت رسیده». و حضرت امیرالمؤمنین (علیه السّلام) می فرماید: «باید امر برادر مؤمن خود را به بهترین محامل حمل کنی. و باید به سخنی که از برادر تو سرزند گمان بد نبری مادامی که محمل خوبی از برای آن بیابی». و مروی است که: «خداوند متعال حرام کرده است از هر مسلمی خون او را و عرض او را و ظن بد به او بردن را». و همین مذمت از برای ظن بد کافی است که آن را قرین کشتن مسلم و دست اندازی به حریم و عرض او نموده. و شکی نیست که هر کس در باطن، بد به دیگری برد و او را به شر و فساد نسبت دهد در ظاهر به نظر حقارت او را می بیند، و اکرام او را آن گونه که سزاوار است بجا نمی آورد. و در حقوق او کوتاهی می کند. بلکه مضایقه از غیبت، و اظهار آنچه گمان به او برده نمی کند. و همه این امور منشا هلاکت او می شود.
کاربرد سوء ظنّ در فقه
از آن به مناسبت در باب جهاد و شهادات سخن گفته اند.
مفهوم شناسی
ظن، اسم است برای آنچه که از نشانه و اماره ای حاصل می شود؛ هر وقت آن نشانه قوی باشد، ظن به علم منتهی می شود و هر وقت نشانه به صورت جدی ضعیف شود، از توهم تجاوز نمی کند. می توان گفت: ظن یک معنا و اصل بیشتر ندارد و آن اعتقاد ضعیف پیدا کردن بدون استناد به دلیل قاطع است؛ چه این اعتقاد حق باشد و چه باطل. ترکیب ظن با کلمة سوء، به معنای گمان زشت و ناپسند است؛ بدگمانی یکی از زشت ترین رذایل اخلاقی است.
[ویکی اهل البیت] یکی از صفات رذیله و ناپسندی که در انسان ها وجود دارد سوء ظن است. سوءظن یعنی این که انسان نسبت به دیگران گونه ای بدگمانی و بدبینی داشته باشد و به تعبیری به همه چیز با عینک بدبینی بنگرد بطوری که گفتار و کردار دیگران را در اکثر موارد حمل بر جهت منفی کند مثلا اگر کسی به او ابراز محبت کند او با خود می گوید حتما این شخص در صدد سودجویی و سوءاستفاده از من است و یا اگر کسی در نماز حال خشوع و خضوع داشته باشد به جای این که آن را دلیل مقام معنوی او قلمداد کند آن حال معنوی او را بر ریاکاری او حمل می کند و بدگمانی ها و بدبینی هایی از این قبیل.
خداوند متعال در قرآن مجید می فرماید: «یا ایّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجتَنِبُوا کَثیرا مِن الظَّنِّ إنَّ بَعضَ الظَّنِّ إثْمٌ و َلاتَجَسَّسُوا وَ لایَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتاً فَکَرِهْتُمُوهُ و َاتَّقُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ تَوّابٌ رَحِیم»؛ ای کسانی که ایمان دارید، از بسیاری گمانها بپرهیزید که بعضی گمانها گناه است و نیز هرگز (از حال درونی هم) تجسس نکنید و غیبت یکدیگر نکنید آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده خود را بخورد البته از خوردن آن نفرت و کراهت دارید ( پس بدانید که صورت واقعیه غیبت مؤمن چنین است) و از خدا پروا داشته باشید که خدا توبه پذیر و مهربان است. (سوره حجرات، 12)
نکته: قرآن کریم با این که تنها بعضی از ظنون را گناه می داند ولی می فرماید: اجتَنِبُوا کَثیرا مِنَ الظَّنِّ از بسیاری از ظنون اجتناب کنید مبادا گرفتار سوءظنّ حرام شوید.
و نیز فرموده است: «وَذَلِکُمْ ظَنُّکُمُ الَّذِی ظَنَنتُم بِرَبِّکُمْ أَرْدَاکُمْ»؛ این گمان شما که به خدای خود بردید شما را هلاک کرد. (سوره فصلت، 23)
و همچنین در جای دیگر فرموده است: «وَ ظَنَنْتُمْ ظَنَّ السَّوء وَ کُنْتُمْ قَوْما بُورا»؛ و گمان بد بردید و گروهی هلاک زده شدید. (سوره فتح، 12)
آنچه از روایات برمی آید این است که سوءظن دارای دو مرتبه است:
انسان باید در طول زندگی به خداوند و رحمت او خوش بین و امیدوار باشد و به یقین بداند خداوند متعال از پدر و مادر نسبت به او مهربانتر است و با او به خوبی و احسن وجه مدارا خواهد نمود در روایات اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام این مطلب مفصلا بیان شده است که به ذکر چند روایت اکتفا می کنیم.