توشکان

واژه‌ای کهن و پرمعنا در زبان فارسی است که به گلخن و آتشدان حمام‌ها و گرمابه‌های سنتی اطلاق می‌گردد. این بخش حیاتی، قلب تپنده و منبع اصلی تأمین حرارت لازم برای گرمایش آب و فضای حمام بوده است. در واقع، توشکان نه تنها یک کوره ساده، بلکه سیستمی مهندسی‌شده برای بهینه‌سازی مصرف سوخت و توزیع یکنواخت گرما به شمار می‌رفته که با دقت و ظرافت خاصی در زیر کف حمام‌ها بنا می‌شده است.

بر اساس متون و فرهنگ‌نامه‌های ارزشمندی چون برهان، آنندراج و ناظم الاطباء، توشکان مترادف با آتشدان گرمابه دانسته شده است. شرفنامه منیری نیز بر این تعریف صحه می‌گذارد و آن را آتشدان گرمابه معرفی می‌کند. این تعاریف، همگی بر نقش محوری توشکان در عملکرد گرمابه‌ها تأکید دارند. فرهنگ جهانگیری نیز علاوه بر تأیید این مفهوم، واژه تون را نیز به عنوان هم‌معنی و جایگزینی برای توشکان ذکر می‌کند که نشان‌دهنده تنوع در نام‌گذاری این جزء مهم از معماری حمام‌های سنتی ایران است.

در نتیجه، این واژه فراتر از یک کلمه، نمایانگر بخش جدایی‌ناپذیری از فرهنگ حمام‌داری و معماری ایرانی است. این عنصر، نه تنها گرمای لازم برای آسایش و نظافت را فراهم می‌کرده، بلکه با ظرافت‌های ساختاری خود، نمادی از دانش مهندسی و هنری پیشینیان در بهره‌برداری از منابع و ایجاد فضاهایی دلپذیر و کاربردی بوده است. مطالعه و شناخت بیشتر این واژه، دریچه‌ای به سوی درک عمیق‌تر از سبک زندگی، آداب و رسوم و پیشرفت‌های فنی در دوران‌های گذشته می‌گشاید.

لغت نامه دهخدا

توشکان. ( اِ ) گلخن و آتشدان گرمابه و حمام را گویند. ( برهان ) ( آنندراج ) ( ناظم الاطباء ). آتشدان گرمابه. ( شرفنامه منیری ). آتشدان گرمابه باشد و آن را تون نیز گویند. ( فرهنگ جهانگیری ).

فرهنگ معین

(اِ. ) گلخن، آتشدان گرمابه.

فرهنگ عمید

آتشدان حمام، گلخن، تون.

ویکی واژه

گلخن، آتشدان گرمابه.

جمله سازی با توشکان

آمدند از بوستان در توشکان سر زدند از بیضه ی روحانیان
پر زدند از گلستان جاودان آشیان بستند در این توشکان