دانشنامه اسلامی
ابومحمّد صائن الدّین علی بن صدرالدّین محمّد بن ابوحامد افضل الدّین محمّد بن حبیب الله ترکه اصفهانی از معروف ترین افراد آل ترکه، و از دانشمندان قرن نهم هجری است. وی عالمی فاضل و حکیمی عارف و ادیبی ماهر بود، در اصفهان متولّد شد. اما از سال تولد او و بسیاری از جزئیات زندگی، دوران کودکی و جوانی، اساتید و شاگردان او اطلاع دقیقی در دست نیست. حاصل آنچه در کتب تراجم و نیز دو رساله از خود او به نام نفثة المصدور اول و نفثة المصدور دوم آمده این است که صائن الدّین از خاندان معروف ترکه در اصفهان بوده که از عهد مغول تا دوره صفویه از شهرت و اعتبار زیادی برخوردار بوده است. این خاندان ترک زبان از شهر خجند در ترکستان برخاسته و بیشتر افراد آن در زمان خود به علم و دانش شهرت داشته اند و برخی از آنان چون برادر بزرگ صائن الدّین و پس از او خود وی به منصب قضا رسیده اند. بی تردید صائن الدّین علی بن محمد ترکه معروف ترین شخصیت این خاندان و از موقعیت بالای علمی و اجتماعی برخوردار بوده است و همین امر باعث گشت تا مورد تعرض و بدگویی حسودان و بدخواهان و تبعید و آزار و اذیت فرمانروایان زمان خود قرار گیرد.
تحصیل و تدریس
به نظر می رسد که وی ابتدا نزد برادرش به تحصیل پرداخته، سپس به شهرهای مختلف مسافرت کرد، و از محضر علمای آن شهرها بهره برد، و در علوم زمان خود به استادی رسید. در هنگام استیلای تیمور گورکانی بر اصفهان شخصیت های بزرگ خاندان ترکه از جمله صائن الدّین و برادرش به سمرقند تبعید شدند و از همان دیار بود که صائن الدّین به امر برادرش مسافرت پانزده ساله خود را آغاز نمود و به حجاز و شام و مصر و عراق رفت و با کسب فیض از محضر بزرگان علم بر اندوخته های علمی خود افزود و پس از اینکه در عراق از مرگ امیر تیمور مطلع شد به اصفهان بازگشت و در آنجا مجلس درس تشکیل داد.
شخصیت علمی
صائن الدّین جامع علوم معقول و منقول بود و در کلام و تصوف و علم جفر و علم اعداد و علم حروف و دیگر علوم غریبه و حکمت و فلسفه تبحر داشت. تالیفات و آثار او حاکی از تسلط او در این موارد و نیز آگاهی او نسبت به آرای فقیهان و متکلمان و حکیمان و عارفان است. اشراف او بر منابع شریعت و آگاهی او از حکمت و عرفان و علم حروف به او این فرصت را داد تا برای اثبات مقاصد علمی خود از مزایای هر یک از آنها سود برده و در نهایت عقاید کلامی، فلسفی، عرفانی و حروفی خود را در نظامی واحد و در پرتو شریعت ترسیم نماید.او در بیان مقاصد خود از فارسی و عربی و نثر و نظم سود برده و در استفاده از قالب های کلامی مهارت فوق العاده خود را به ثبوت رسانیده است. مناظرات خمس او توانایی اش را در نثر فارسی و کتاب تمهیدش قدرت او را در بهره گیری از برهان و عرفان در قالب زبان عربی به خوبی نشان می دهد. این خصوصیات از او شخصیتی بی نظیر ساخته و او را مورد توجه و تکریم عالمان و عارفان بزرگی قرار داده است، چنانکه عارف بزرگ شیعی مرحوم سید حیدر آملی پس از اینکه او را در شمار کسانی شمرده که از حکمت و علوم نقلی به علم تصوف و عرفان روی آورده اند از او به این عناوین یاد نموده است: «و منهم الامام الفاضل و الحکیم العارف صدر الحق و الملة و الدین الاصفهانی المعروف بترکه.»
شیوه بیان حقایق عرفانی
...
