دانشنامه اسلامی
ادله برائت عقلی، به ادله عقلی ای گفته می شود که برای اثبات اصل برائت به آنها استدلال شده و مهم ترین آنها قاعده قبح عقاب بلا بیا ن است؛ یعنی چنان چه مکلف عملی را انجام دهد که حکم آن به سبب عدم بیان از سوی شارع ، معلوم نباشد، عقل بر نفی عقوبت وی حکم می کند.
بیان نمونه
برای مثال، اگر مجتهدی برای دست یابی به حکم شرعی عملی مانند استعمال توتون تمام کوشش خود را به کار گرفت و بعد از جستوجوی دلیل، به آن دست نیافت، در این صورت، عقل حکم می کند که عقاب و مؤاخذه او بر ارتکاب این عمل، قبیح است و خداوند حکیم هرگز فعل قبیح مرتکب نمی شود.
اشکالات وارده بر ادله برائت شرعی
برخی به این قاعده اشکال نموده و گفته اند:بیان، شامل بیان عقلی و نقلی است؛ بنابراین، به قاعده « وجوب دفع ضرر محتمل » تمسک می شود و در موردی که مکلف شک در حرمت استعمال توتون دارد، حکم به لزوم احتیاط می گردد، زیرا از نظر عقل، دفع این ضرر محتمل واجب است؛ بنابراین، قاعده وجوب دفع ضرر به منزله بیان می باشد و جایی برای اجرای قاعده قبح عقاب بلا بیان نمی ماند.به عبارت دیگر، قاعده «وجوب دفع ضرر محتمل» بر قاعده «قبح عقاب بلا بیان» تقدم دارد، زیرا قاعده «وجوب دفع ضرر محتمل» به منزله «بیان»، است و با وجود بیان، قاعده قبح عقاب بلا بیان جاری نمی شود.به این اشکال پاسخ داده شده که اگر مراد از کلمه «ضرر»، عقوبت باشد، قاعده قبح عقاب بلا بیان، عقاب را بر می دارد و موضوعی برای قاعده وجوب دفع ضرر محتمل باقی نمی ماند؛ ولی اگر مراد از ضرر ، ضررهای غیر عقوبتی مانند ضررهای دنیوی - باشد، اشکال این است که قاعده وجوب دفع ضرر محتمل، در ضررهای دنیوی جریان ندارد؛ یعنی این گونه نیست که هر جا مسئله ضرر دنیوی باشد، عقل حکم به وجوب دفع آن نماید.
از نظر شیخ انصاری
...
