لغت نامه دهخدا
وسمة. [ وَ م َ / وَ س ِ م َ ] ( ع اِ ) حنای مجنون. کتم. ( منتهی الارب ) ( ناظم الاطباء ). خطر. ( منتهی الارب ). گیاهی است برگش شبیه برگ مورْد و ساقش غیرمجوف و ثمرش به قدر فلفلی و بعد از رسیدن سیاه گردد و بدان ابرو و موی را خضاب کنند و در آن قوه محلله باشد، یا آن برگ نیل است. ( منتهی الارب ) ( آنندراج ). برگ نیل. ( مهذب الاسماء ). گیاهی که آن را رنگ و بشکول و خطر و کتم نیز گویند. ( از ناظم الاطباء ). برگ نیل ، و تیره از صفات ، و دود و زهر از تشبیهات اوست ، و با لفظ بستن و پیوستن و زدن و کشیدن به معنی مستعمل. ( بهار عجم ) ( آنندراج ). ورق نیل. ( قاموس ) ( جهانگیری ) ( مهذب الاسماء ). عظلم. ( منتهی الارب ). رنگ سیاه است که زنان در ابرو کنند. ( حاشیه فرهنگ اسدی ). رستنیی باشد که زنان آن را در آب جوشانند و ابرو را بدان رنگ کنند، و بعضی گفته اند برگ نیل است ، چه به عربی ورق النیل میگویند، و بعضی گویند نوعی از حنا است و آن را حنای سیاه میگویند، و جمعی گفته اند سنگی است که آن را به آب میسایند وبر ابرو میمالند سیاه می کند. ( برهان ) . ظاهراً وسمه و رنگ یک چیز باشد، وسمه برگ نساییده یا درشت کوفته آن برگ ، و رنگ نرم کوفته آن است. ( یادداشت مرحوم دهخدا ) : بباید دانست که اصل خضابها حنا و وسمه است و رسم چنان است که نخست حنا برنهند و یک ساعت صبر کنند و یا بیشتر، پس بشویند و وسمه برنهند و هم صبر کنند. ( ذخیره خوارزمشاهی ). وسمه هندی باشد و کرمانی ، وسمه هندی رنگ سیاه طاوسی دهد و کرمانی رنگ سیاه فقط و یا با طاوسی کم رنگ ، وسمه هندی زودتر گیرد. ( ذخیره خوارزمشاهی ).
گیاهی از تیره صلیبیان که دوساله است و ارتفاعش در حدودیک متر میشود، گلهایش زردرنگند و میوه اش خرجینک است. این گیاه بومی شمال آفریقا و اروپای جنوبی و مرکزی و آسیای غربی من جمله ایران است. در برگهای این گیاه ماده رنگ کننده ای وجود دارد که از آن ، جهت آرایش خانم ها [ رنگ کردن ابروها ] استفاده میکردند، ماده رنگی این گیاه رنگ سبز مایل به آبی تولید میکند. عسمه.نیل بری. عظلم. ( فرهنگ فارسی معین ) : بوبکر صدیق خضاب به حنا و کتم کرد، و کتم وسمه باشد. ( یواقیت العلوم ).
وسمه غیر کتم است. جوهری گوید: کَتَم گیاهی است که آن رابا وسمه ای مخلوط و با آن خضاب کنند. مؤلف در یادداشتی نویسند: به اغلب احتمالات کتم رنگ است که امروز نیز برای سیاه کردن موی به کار برند :
