دانشنامه اسلامی
کتاب، با بیش از سیزده هزار بیت، شامل سروده هایی در قالب های قصیده، ترکیب بند، ترجیع بند، مسمّط، غزل، قطعه و رباعی است. این اثر ارجمند، از نظر وزن، تعداد ابیات، الگوهای زبانی، کارکرد زبان، زمینه های معنایی و محتوا، مضامین نو و بدیع، بلاغت و شیوه های بیان، تنوّع فوق العاده و چشم گیری دارد.
عرفان عابدانه، وعظ اخلاقی و دینی، عرفان عاشقانه، مدیحه، تعقّل و حکمت، انتقاد اجتماعی و هزل و هجو، به ترتیب نشان دهنده ساختار کلی شعر و اندیشه سنایی است. این موارد را می توان از این هم خلاصه تر کرد و گفت که ساختار کتاب، بر پنج محور عرفان، شریعت، مدح، حکمت و انتقاد اجتماعی دور می زند. عرفان عابدانه و عاشقانه، دو جریان عمده شعر سنایی است که وی در بستر این دو جریان، اندیشه ها و باورهای خود را مطرح کرده است.
در ابتدا، چنین به نظر می رسد که سنایی، شاعری مداح بوده است و برطبق برخی دلایل تا پایان عمر هم، مدح می گفته است و باید بیشتر قصاید او را در زمره قصاید مدحی به حساب آورد، امّا با مراجعه به دیوان و بررسی قصاید وی، معلوم می شود که هرچند مدح، بخش نسبتاً حجیمی از اشعار او را به خود اختصاص داده، ولی این مضمون، تنها یکی از بخش های قصاید اوست و البته لزوماً عمده ترین مضمون هم نیست.
قصاید مدحی سنایی، از ویژگی های خاصی برخوردار است. در برخی قصاید مدحی، وی، از مقدمه تغزلی صرف نظر کرده و از همان بیت آغازین، به مدح ممدوح می پردازد؛ منتهی مدایح او آمیخته با فضایل اخلاقی، دین و ارزش های انسانی است. شاعر، ممدوح خود را به صفاتی چون مقتدای شریعت، پیشوای شرع و دین، روشن کننده حجت حقّ، شاد کننده دل اهل سنت و از این قبیل صفات متصف می سازد.
