دانشنامه اسلامی
مضامین آثار صوفیانه و عرفانی در باره جنّت ، به دو دوره پیش از ابن عربی و پس از وی تفکیک پذیر است . در مجموعه اشارات و تعبیرات منابع دوره نخست ، کمتر به چیستی جنّت ، فراتر از داده های قرآن و احادیث نبوی پرداخته شده و پرسشهایی را که معمولاً نزد متکلمان و فیلسوفان مطرح بوده است ، در این آثار نمی توان یافت . شاخص ترین اثر عرفانی که به استقلال در باره عالم آخرت نوشته شده ، رساله التوهم : رحله الانسان الی عالَم الا´خره از حارثِ محاسبی ، در اوایل قرن سوم است .
جنت از نگاه حارث محاسبی
محاسبی تصویری خیالی و تَذکاری از مراحل گذر انسان از زندگی دنیا به حیات آخرت ، یعنی از لحظه مرگ تا قرار یافتن در جنّت ، بر پایه داده های قرآن و حدیث نبوی ، ارائه کرده و کوشیده است محاسن جنّت ، به ویژه جهات متعالی و سرشار از پاکی و نزاهت آن ، را به مخاطب بنمایاند. همه فقرات رساله با «تَوَهَّم » آغاز شده و ضمناً تأکید گردیده که ابزار این «توهُم » عقل است . به گفته او، اهل جنّت ــ یعنی مشمولان کرامت و رضوان خداــ چون به جنّت می رسند ، غبار تن به آب چشمه ای می شویند تا با جسمی شاداب آماده قرار یافتن در جنّت شوند، آنگاه از آب گوارا و خنک چشمه ای دیگر می نوشند تا با آن ، وجود خود را از هر کینه ای بپیرایند و قلب و جسم خویش را پاک سازند. وی سپس از استقبال شکوهمند منتظرانِ قدوم اهل جنّت و نغمه خوانی های تقدیس کنندگان حضرت ربّ، خبرمی دهد و سرانجام فراخوان فرشتگان را از آنان ، برای دیدار ربّ، با تعبیراتی خیال انگیز و شوق آفرین مطرح می کند. پایان بخش سخن او این است که خلایق توان وصف شادمانی قلبی خود را از شنیدن کلام خداوند نخواهند داشت .
جنت از نگاه قشیری
بی رغبتی به تأویل نعمت های جسمانی جنّت در لطائف الاشارات قُشَیری نیز مشهود است . او معتقد است خطاب خدا با مردم به اندازه فهم آنهاست و هیچ یک از اشیای جنّت قابل مقایسه با امور دنیایی نیست و اشتراک اجزای این دو عالم فقط در اسم است و فهم ما از جنت ، فراتر از معنای اسم نیست ، بی آنکه به شناخت مصداق خارجی و عینی آن نایل شویم ؛ در عین حال ، او هیچ گرایشی به منحصر دانستن جنّت به گونه ای لذت معنوی ندارد و حتی رتبه حسی و جسمی جنّت را فروتر از رتبه نعمت های معنوی آن نمی داند. فراوانی عباراتِ ناظر به تصحیح انگیزه نیل به جنّت و تأکید بر اینکه جنّت ، اگر برای خودش و برای نیل به نعمت هایش خواسته شود، ارزشمند نیست ، نیز حکایت از چگونگی فهم اهل تصوف از جنّت دارد. در منقولات از عارفان نامور، این آموزه که رسیدن به محبوب و مشاهده او و انس با او ارزشمندتر و فراتر از جنت و نعمت های آن است ، در عبارت های مختلف مورد تأکید قرار گرفته و حتی در آثار ادبی عرفانی نیز بازتاب گسترده یافته است .
جنت از نظر ابن عربی
...
