دانشنامه اسلامی
قرآن کریم می فرماید: الم ـ احسب الناس ان یترکوا ان یقولوا آمنا و هم لا یفتنون: آیا مردم پنداشته اند که با گفتن این که ایمان آوردیم رها می شوند و هرگز مورد آزمایش قرار نمی گیرند؟و لقد فتنا الذین من قبلهم فلیعلمن الله الذین صدقوا و لیعلمن الکاذبین : ما امت هایی را که پیش از آنان بودند، آزمایش کردیم، خدا راستگویان و دروغ گویان را کاملا می شناسد.مساله ی امتحان و آزمایش، از جمله مسائلی است که در قرآن مجید، روی آن، زیاد تکیه شده و مطالب مربوط به آن با تعبیرهای مختلف، مانند: «فتنه»، «بلاء»، «تمحیص»، «تمییز» و «امتحان» وارد شده است، و با مراجعه به «المعجم المفهرس» از طریق این مواد، می توان به اهمیت و عنایت قرآن به موضوع امتحان و آزمایش پی برد.
انواع امتحان در قرآن
مساله آزمایش الهی در قرآن به دو صورت مطرح گردیده است: گاهی به صورت کلی و این که افراد در کشاکش زندگی، مورد آزمایش قرار می گیرند و محک امتحان، راستگو را از دروغگو جدا می سازد، و گاهی دیگر، به صورت ملموس و عینی، و با تشریح سرگذشت امت های پیشین که مورد آزمایش قرار گرفته اند و گروهی رفوزه و گروهی نیز پیروز شده اند. حقیقت امتحان پیوند خاصی با اموری دارد که به وسیله ی آنها تحقق می پذیرد و از این امور می توان به شرح زیر نام برد:۱ـ ممتحن یا امتحان گری که فرد یا گروهی را به امتحان می کشد.۲ـ امتحان شده ای که در قلمرو آزمایش قرار می گیرد.۳ـ وسائل امتحانی که آزمایش، به وسیله ی آنها انجام می پذیرد و حقیقت به وسیله ی آنها آشکار می گردد.۴ـ انگیزه ای که فرد امتحان گر به خاطر آن دست به امتحان می زند.و هر چهار مساله در قرآن، در ضمن آیاتی وارد شده است. اینک به شرح مختصر مباحث چهارگانه می پردازیم:
ممتحن و آزمایش گر
از آنجا که بحث ما درباره ی آزمایش های الهی است، قهرا ممتحن خدا خواهد بود که بندگان خود را در آزمایش های مختلی قرار می دهد، و در آیه ۱۵۵ سوره ی بقره با جمله (ولنبلونکم) و در آیات دیگر به ممتحن بودن خود تصریح می کند و به خاطر روشن بودن مطلب در اینجا توقف زیادی نمی کنیم، چیزی که هست، ممتحن بودن خدا، خود بحث انگیز است و پرسش زیر را به دنبال دارد و آن این که آن کس دست به آزمایش می زند که از حقیقت امر آگاه نباشد و خدای آگاه از درون و برون بندگان، واقف بر غیب و شهادت، چه نیازی به آزمایش دارد پاسخ این سئوال در بحث چهارم که به عنوان «انگیزه های امتحان» مطرح می شود خواهد آمد.
آزمایش شدگان
...
