تاریخ بخارا

دانشنامه عمومی

منطقه بخارا یا شهر بخارا یکی از چندین سکونت گاه بزرگی بوده، که در دهانه رود زرافشان در سغد باستان پدید آمده اند. از آنجایی که هیچ گواهی از رسیدن این رود به جیحون در دوره تاریخی موجود نیست، این فرض منطقی خواهد بود که در هزاره اول پیش از میلاد، آبیاری با استفاده از آب رود، امکان پدید آمدن جمعیتی رو به رشد و گسترشش در مناطق قابل زراعت واحه را ایجاد کرده است. در زمان اسکندر هیچ گزارشی از وجود شهری در این نواحی موجود نیست و در باره تاریخ بخارا پیش از سده ۵ و سده ۴ نمی توان نظری داد، همان زمان تخمین زده شده برای قدیمی ترین سکه های یافت شده در بخارا که نوشته های بومی سغدی بخارایی با الفبای آرامی دارند.
بنا بر کتاب حماسی ایرانی شاهنامه فردوسی، این شهر توسط پادشاه سیاوش، فرزند شاه کی کاووس، یکی از پادشاهان اسطوره ای ایرانی سلسله پیشدادیان بنیان نهاده شد. وی گفت که این شهر را به دلیل رودخانه های زیاد، زمین های گرم آن و موقعیت آن در جاده ابریشم ایجاد کرده.
این شهر رسماً در سال ۵۰۰ قبل از میلاد مسیح در منطقه ای که اکنون بخارا نامیده می شود تاسیس شد، اما شهرک های بخارا مدتها پیش تر محل زیست بودند. باستان شناس روسی در کتاب فرهنگ زمان - بابا [ الف] اعلام کرد که در شهرک بخارا در هزاره سوم قبل از میلاد آثاری از گسترش اقوام آریایی وجود دارد که در سراسر آسیای میانه نیز پراکنده بودند. بخارا در سال ۵۰۰ قبل از میلاد مسیح به عنوان یک کشور دست نشانده یا ساتراپی در پادشاهی هخامنشیان وارد تاریخ شد. بعداً به دست اسکندر مقدونی فتح شد، و وارد دوران امپراتوری سلوکی هلنیستی ، یونانی - باختری ها و امپراتوری کوشان شد. سکه بزرگ یافت شده در بخارا نیز مربوط به همین دوران است این سکه بعد از کشف توسط ناپلئون سوم خریداری شد.
ابوبکر محمد نرشخی ( ۳۴۸ - ۲۸۶ ه‍. ق ) در کتاب «تاریخ بخارا» ( در سال ۹۴۴_۹۴۳ به زبان عربی نوشته شده است، در سال ۱۹۵۴ میلادی توسط ریچارد ان. فرای به انگلیسی ترجمه شد. ) می گوید:
در بخارا بازار بُت فروشی وجود داشت، که سالی دو بار برای خرید و فروش تجمع می کردند روز تجمع مردم بُت می فروختند و می خریدند. این عمل بُت فروشی حتی پس از فتح اسلامی نیز ادامه یافت. گزارش شد که روزانه بیش از ۵۰۰۰۰ درهم برای خرید بُت ها معامله می شود. هنگامی که ابوبکر محمد نرشخی از آن مکان بازدید کرد، از مجاز بودن این کار تعجب کرد و از بزرگان مذهبی شهر در مورد این بُت ها سوال کرد

دانشنامه آزاد فارسی

کتابی به عربی، در تاریخ شهر بخارا، تألیف ابوبکر نرشخی در ۳۳۲ق که ابونصر احمد قباوی در ۵۲۲ق آن را به فارسی ترجمه و تلخیص کرد. محمد بن زفر در ۵۷۴ق ترجمۀ قبادی را تلخیص کرد. آنچه اینک در دست هست همین تلخیص است . نثر کتاب ساده و شیوا و از بهترین نمونه های نثر فارسی قرن ۶ق است . اخبار قضات ، پادشاهان ، روستاها، آثار و بناهای تاریخی ، رودها، دیوار و رَبَض (حصار) شهر و نیز خراج بخارا، همچنین فتح آن جا به دست مسلمانان و حاکمان عرب این سرزمین ، خروج المقنع و سپید جامگان عمده ترین مطالب کتاب هستند. این اثر به زبان های انگلیسی ، روسی ، فرانسه و عربی ترجمه گردیده است. تاریخ بخارا به تصحیح مدرس رضوی به چاپ رسید (۱۳۱۷ش).

دانشنامه اسلامی

[ویکی فقه] تاریخ بخارا نام مهمترین و قدیمی ترین تاریخ محلی بر جامانده به فارسی است.
تاریخ بخارا، مهمترین و قدیمترین تاریخ محلی بر جای مانده بخارا به فارسی می باشد.
اصل این کتاب را ابوبکر محمد بن جعفر بن زکریا نَرشَخی در ۳۳۲ به نام امیر نوح بن نصر سامانی (حک: ۳۳۱ـ۳۴۳) به عربی نوشته است.
زندگینامه مولف
از زندگی مؤلف آگاهی اندکی در دست است.
به گفتة سمعانی نرشخی از مردم قریه نَرشَخِ بخارا بود و در ۲۸۶ زاده شد.
او از ابوبکر بن حُریث و عبداللّه بن جعفر روایت کرده و در صفر ۳۴۸ درگذشته است.
انتساب کتاب به نرشحی
سمعانی در این گزارش از تاریخ بخارا یادی نکرده، به همین سبب قزوینی در انتساب این کتاب به نرشخی تردید کرده و ابوبکر منصور بَرسَخی را منسوب به بَرسُخان از قرای بخارا که سمعانی از تألیف او به نام تاریخ بخارا یاد کرده مؤلف احتمالی این اثر می داند، لیکن مدرس رضوی با استناد به متن نسخه ها و زمان تألیف، این تردید را ناوارد دانسته است.
از مآخذی که نرشخی از آن ها استفاده کرده، اطلاع دقیقی در دست نیست.
با این حال، برخی محققان کوشیده اند تا منابع مورد استفادة مؤلف را تا حدودی روشن سازند.
ترجمه کتاب به فارسی
...
[ویکی نور] تاریخ بخارا، تألیف ابوبکر محمد بن جعفر النرشخی (268 - 348ق) است که آن را در سال 332ق، به زبان عربی تألیف و به امیر حمید نوح بن نصر سامانی تقدیم نموده است .
در سال 522ق، ابونصر احمد بن محمد بن نصر القباوی، کتاب «تاریخ بخارا» را از عربی به فارسی برگرداند. مترجم خود در این باره می گوید: «... و بیشتر مردم به عربی رغبت ننمایند. دوستان از من درخواست کردند که این کتاب را به فارسی ترجمه کن. فقیر درخواست ایشان اجابت کردم و این کتاب را به پارسی ترجمه کردم» .
قباوی، مطالبی را از کتاب تاریخ بخارای نرشخی حذف و قسمت هایی را به آن اضافه نموده است .
در سال 574ق، محمد بن زفر بن عمر، ترجمه کتاب تاریخ بخارا را مختصر کرده و به صدر صدور جهان خواجه امام عبدالعزیز بخاری حنفی (رئیس شهر بخارا) پیشکش کرد.
متأسفانه اصل کتاب تاریخ بخارای نرشخی به زبان عربی از میان رفته است. همچنین از ترجمه فارسی این کتاب که توسط ابونصر احمد القباوی انجام پذیرفته نیز اثری باقی نیست. در واقع کتابی که امروزه با نام تاریخ بخارا در دسترس ما است، همان تلخیصی است که محمد بن زفر از ترجمه تاریخ بخارا به عمل آورده است .
[ویکی فقه] تاریخ بخارا (خوقند و کاشغر). کتاب «تاریخ بخارا، خوقند و کاشغر»، کتابی است به زبان فارسی که توسط محمد حسن خان یاور به دستور ظل السلطان (مسعود میرزا فرزند ناصرالدین شاه ) از متن ترجمه شده به زبان روسی ، در ۱۴ صفر ۱۳۲۱ ه. ق. به فارسی ترجمه شده است.
در مورد زمان تالیف این کتاب چیزی نمی دانیم، در خود کتاب هم اشارهای به زمان تالیف آن نشده تا بتوان به حدس و گمان متوسل شد؛ ولی از آنچه که برمی آید، نویسنده در سال ۱۷۸۴ م. به دربار امیر شاه مراد (۱۷۸۴- ۱۸۰۰ م.) به خدمتی دیوانی راه یافته و توانسته رویدادهای بخارا ، خوقند و کاشغر را در سال ۱۸۵۹ میلادی به نگارش درآورد. نویسنده به دلیل همنشینی و مصاحبت با درباریان و نیز اشرافی که بر رخدادهای دوران شاهان منغیت داشته توانسته تالیف خود را از هر نظر کامل و فنی ارائه کند. بنابراین این کتاب به وقایع نگاری و شرح رخدادهای درباریان خلاصه نمی شود؛ بلکه گوشه هایی از تاریخ اجتماعی، اعتقادی و نظامی مردم آن سامان را در کنار رخدادهای سیاسی بیان کرده است و گاهی هم نقش مردم را در لابلای رویدادها می توان دید که همین گزارش های گرانبها به ارزش و اهمیت کتاب افزوده است.
ساختار کتاب
کتاب در دو بخش تدوین شده که هر دو بخش آن به سال ۱۲۷۶ ه. ق/ ۱۸۵۹ م. پایان پذیرفته است. بخش اول از فرمانروایی امیر حیدر آغاز شده و به ذکر حکمرانان مملکت کاشغر پایان می پذیرد. در بخش دوم که از شرح حال امیر شاه مراد (۱۷۸۴- ۱۸۰۰ م.) آغاز گردیده و به ذکر استیلا و سلطنت جهانگیر خواجه پایان می پذیرد، تاریخ هر رویداد نیز ذکر شده است. انتساب بخش نخست کتاب به مولف قطعی است و بخش دوم آن می تواند افزوده ناشر روسی کتاب؛ گرگریف باشد.
گزارش محتوا
نویسنده در بخش اول از آنچه در دربار بخارا می گذشته، سخن می گوید و شرح حال نبردها و توطئه های آنان را می آورد. متاسفانه نویسنده؛ همچون دیگر تاریخنگاران محلی آن روزگار، تاریخ دقیق رویدادها را نیاورده است؛ اما چون این بخش از کتاب حاصل مشاهدات عینی مولف در آن دوران پر حادثه است از اهمیت خاصی برخوردار است. بخش دوم کتاب احتمالا افزوده گرگریف روسی است. در این بخش ضمن توصیف شهرها ، درباره اهل معامله و حرفه اندک اطلاعاتی ارائه شده است. نام برخی شهرهای باستانی که در این بخش آمده، امروز در سرزمین های ماوراءالنهر - آسیای مرکزی - تغییر کرده است. بنابراین این بخش از دیدگاه جغرافیای تاریخی از ارزش خاصی برخوردار است.
ویژگی کتاب
...