دانشنامه اسلامی
بمدد نبوغ فردی، تسلط بر احادیث، زهد و ساده زیستی و رابطه حسنه اش با حاکمان، احسایی توانسته بود پایگاه اجتماعی قابل قبولی نیز در میان عامه مردم بدست آورد، البته این پایگاه دوام چندانی نداشت و با واکنشهای شدیدی که از سوی مجتهدین در قبال برخی آراء احسایی انجام گرفت، تنها بخش کوچکی از جامعه امامیه بر درستی عقاید وی باقی ماندند، و با آنکه خود احسایی داعیه ای در فرقه سازی نداشت اما این گروه، بعدها به رهبری سید کاظم رشتی، از شاگردان احسایی، با اصرار بر آراء و عقاید وی نحله شیخیه را بوجود آوردند. شیخیه با مرگ سید کاظم رشتی، دچار انشعابات مختلفی شد که امروزه در قالب دو فرقه کشفیه و رکنیه در ایران، عراق، کویت و احساء پیروانی دارد.
سبحانی، جعفر، المذاهب الاسلامیة، قم، موسسه امام صادق علیه السّلام، ۱۴۲۷ق، دوم، ص۳۵۱- ۳۵۹.
شیخ احمد بن زین الدین در یکی از روستاهای احساء، ناحیه ای شیعه نشین در شرق عربستان سعودی، متولد شد. جد چهارمش، نخستین کس از خاندان وی بود که زندگی عشایری و مذهب تسنن را رها و یکجانشینی و تشیع اختیار نمود. با آنکه فضای حاکم بر محل زندگی احسایی بدوی و بدور از فرهنگ و تمدن بود اما وی توانست تا پیش از آنکه در ۱۱۸۶ق به عتبات سفر کند، تحصیلات دینی را در زادگاهش سپری نماید. سید مهدی بحرالعلوم، سیدعلی صاحب ریاض، شیخ جعفر کاشف الغطا و میرزا مهدی شهرستانی مهمترین عالمانی بودند که احسایی در عتبات از آنان اجازه روایت گرفت، البته او در شرح حالش برای خود استادی در سطوح عالی ذکر نکرده و سعی نموده در مراحل مختلف زندگی، خود را بنوعی مشمول لطف خاص خداوند معرفی کند که بطرق مختلف، از جمله خواب و رؤیا، مستقیما توسط معصومین (علیه السّلام) و اولیای الهی بدو الهام شده و مسائل و مشکلات علمی برای وی حل می شود. در ۱۲۰۹ق به سبب بروز وبا از عراق به احساء و بحرین بازگشت. از ۱۲۱۲ق تا ۱۲۲۱ق به اقامتهای موقت در بصره و روستاهای اطراف آن گذراند. در این سال به عتبات رفته و سپس راهی مشهد شد، بین راه نیز در یزد توقفی کرد که بسبب استقبال گرم یزدی ها و اصرار ایشان، این شهر اقامت گاه بعدی او شد. در این زمان بود که آوازه شیخ احمد به دربار فتحعلی شاه قاجار نیز کشیده شد و شیخ بنابر اصرار شاه، مجبور شد در ۱۲۲۳ق به ملاقات وی رفته و مدتی را در تهران سپری نماید، علت اشتیاق شاه نیز به دیدار شیخ از آنرو بود که حاج ابراهیم خان قاجار ملقب به ظهیر الدوله (پسرعمو و داماد فتحعلی شاه، که چند سالی والی خراسان و کرمان بود) چون از مریدان شیخ احمد احسایی بود، شاه را به ملاقات با وی تشویق نمود. با ترک یزد، در ۱۲۲۹ق شیخ در راه عتبات، با استقبال مردم و تعهدی که دولتشاه حاکم کرمانشاه، در مورد تدارک سفر هر ساله شیخ به عتبات داد، او به اقامت در کرمانشاه راضی شد. این اقامت بجز سفری دوساله به حج و عتبات، نزدیک به ده سال طول کشید. وی سرانجام پس از تکفیرش از سوی مرحوم برغانی در قزوین، آنچنان در تنگنا قرار گرفت که بناچار عازم مکه شد اما در نزدیکی مدینه بسال ۱۲۴۱ق درگذشت و در قبرستان بقیع بخاک سپرده شد.
ابراهیمی، زین العابدین، مدخل احسایی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر سید کاظم بجنوردی، تهران، بنیاد دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۳ش، ج۶، ص۶۶۲-۶۶۴.
احسایی را به وارستگی، جهد در عبادت و ریاضت شرعی ستوده اند. وی بر فقه و دیگر علوم دینی متداول، ریاضیات، طبیعیات قدیم و علوم غریبه نیز آگاه بوده است.
ابراهیمی، زین العابدین، مدخل احسایی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر سید کاظم بجنوردی، تهران، بنیاد دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۳ش، ج۶، ص۶۶۳.
...
