تورفان
فرهنگ فارسی
شهری در ایالت شین چیان به ترکستان چین است که امروز خراب و اخیرا بعض رساله ها و الواح پهلوی از آن خرابه ها به دست آمده است که بیشتر راجع بدین مانی است .
دانشنامه عمومی
برای تمیز قائل شدن بین شهر تورفان و واحد تقسیمات اداری مافوق موسوم به «شهر در سطح ولایت» تورفان، نام رسمی منطقهٔ شهری تورفان، منطقه قره خواجه ( به اویغوری: قاراھوجا رایونى ) و یا منطقه گائوچانگ ( به چینی: 高昌区، به پین یین: Gāochāng Qū ) است. نام این منطقه، اشاره به قره خواجه، شهر و اثر باستانی خشتی بر سر راه تاریخی ابریشم در ۳۰ کیلومتری شهر تورفان اشاره دارد.
جمعیت تورفان در سال ۲۰۰۳ میلادی ۵۷۰ هزار نفر بود که اکثریت قریب به اتفاق آن ترکان اویغور بودند.
ناحیه تورفان از زمان های قدیم هم از جهت اینکه واسطه داد و ستد بین چین و مغرب بود، و هم از لحاظ سیاسی اهمیت داشت.
در دوران پیشاتاریخ، ساکنان تورفان و شهرهای دیگر منطقه مانند لولان و کوچه، از قوم هندواروپایی تُخار بودند.
در سده ۲ پ. م این ناحیه امیرنشین بود و در ۶۰ پ. م چینی ها این امیرنشین را برانداختند. در هزاره اول میلادی ناحیه تورفان مرکز تمدن پرقدرتی بود که عناصر هندی و ایرانی در آن درهم آمیخته بود. در منابع چینی نام تورفان ( به صورت تولوفن ) اول بار در سال ۱۳۷۷م، و در منابع فارسی گویا اول بار در حدودالعالم ( به صورت تصحیف شده طفقان ) و نیز بعدها در جامع التواریخ رشیدی ذکر شده است.
اهمیت تاریخی تورفان، اساساً به دوره پیش از اسلامی آن بازمی گردد. موقعیت تورفان وامدار قرار گرفتنش در مسیر جاده ابریشم است که از زمان باستان تا پایان سده های میانی، میان چین و غرب و هند، مبادله تجاری و فرهنگی برقرار می کرد. اسلامی شدن جمعیت این شهر و منطقه، بر خلاف بیشتر بخش های دیگر دارالاسلام، بعدها و بتدریج از پایان سده چهاردهم میلادی تا اوایل سده شانزدهم میلادی صورت گرفت. به علاوه جز در دوره کوتاهی از سده شانزدهم میلادی و اوایل سده هفدهم میلادی و دوره کوتاهتری در سده نوزدهم میلادی، تورفان اسلامی زیر سیطره غیرمسلمان ها، نخست جونغارهای بودایی و پس از آن چینی ها، بود. این منطقه برای متن شناسان اهمیت ویژه ای دارد، زیرا باستان شناسان کشورهای گوناگون، به ویژه آلمان متن های ایرانی باستان را در آنجا یافتند.
تعداد زیادی از کتاب ها و نوشته ها به این زبان با خط اویغوری در دست است. در اواخر قرن نوزده میلادی تعداد زیادی از کتاب های مانوی به خط و زبان اویغوری از غاری در نزدیکی شهر تورفان کشف شد.
تورفان (شهر در سطح ولایت). تورفان یا طرفان ( به اویغوری: تۇرپان شەھىرى ) ( به چینی: 吐鲁番市، به پین یین: Tǔlǔfān Shì ) یک شهر در سطح ولایت در جمهوری خلق چین است که در منطقه خودمختار سین کیانگ واقع شده است.
در دوران جمهوری چین و همین طور سالهای اول استقرار جمهوری خلق چین، شهرستانها و منطقه ای که امروزه «شهر در سطح ولایت» تورفان را تشکیل می دهند، به همراه ولایت سانجی و شهر اورومچی، که در آن زمان موسوم به «شهر دیهوا» بود، یک ولایت واحد به نام «ولایت دیهوا» را تشکیل می دادند.
در سال ۱۹۳۶ میلادی، با جدا شدن از شهرستان تورفان در ولایت دیهوا، شهرستان توقسون تاسیس شد. این شهرستان، ضمیمهٔ ولایت یانچی ( ولایت خودمختار بایینغولین مغول امروزی ) شد.
در سال ۱۹۳۸، شهرستان توقسون از ولایت یانچی جدا شده و به ولایت دیهوا پیوست.
در دسامبر ۱۹۴۹، شهر دیهوا به «شهر در سطح ولایت» ارتقاء یافت و از ولایت دیهوا مستقل شد. شهرستان دیهوا تابع ولایت دیهوا باقی ماند.
ولایت خودمختار سانجی هوئی در سال ۱۹۵۴ میلادی برای مردم هوئی ( مسلمانان چینی تبار ) تاسیس شد. در همان سال، شهر «دیهوا» به «اورومچی»، و شهرستان دیهوا به شهرستان اورومچی تغییر نام داد. این ولایت در ابتدا کوچک بوده و تنها متشکل از ۳ شهرستان بود، شهرستان سانجی، شهرستان اورومچی، و شهرستان میچوان. بقیهٔ «ولایت دیهوا»، با وجود اینکه نه شهر اورومچی را شامل می شد و نه شهرستان اورومچی، به «ولایت اورومچی» تغییر نام داد.
یک سال بعد، در اکتبر ۱۹۵۵ میلادی، استان سین کیانگ به «منطقهٔ خودمختار سین کیانگ اویغور» ارتقاء یافت.
در سال ۱۹۵۸ میلادی، ۳ شهرستان چاله تورفان جدا شده و مستقیما در تابعیت منطقهٔ خودمختار قرار گرفتند. در همان سال ۱۹۵۸ میلادی، ولایت خودمختار سانجی هوئی گسترده شده و شهرستان های ماناس، قوتوبی، فوکانگ، جیمسار، گوچونگ و شهرستان خودمختار موری قزاق را به خود ضمیمه کرد. در نتیجه، در سال ۱۹۵۸ میلادی «ولایت اورومچی» رسما منحل شد.
در سال ۱۹۷۰ میلادی، شهرستان های تورفان و توقسون از تابعیت مستقیم منطقهٔ خودمختار در آمده و در تابعیت شهر اورومچی قرار گرفتند. شهرستان پیچان نیز در تابعیت ولایت قومول قرار گرفت.
در ژوئیه سال ۱۹۷۵، ولایت تورفان از ترکیب سه شهرستان تورفان، توقسون، و پیچان تاسیس شد.
در دسامبر سال ۱۹۸۴، شهرستان تورفان به «شهر در سطح شهرستان» ارتقاء یافت.
دانشنامه آزاد فارسی
(یا: طُرفان) واحه ای در شین جیان (سین کیانگ)، غربی ترین ایالت جمهوری خلق چین، در حدود ۱۵۰کیلومتری جنوب شرقی مرکز ایالت اورومچی قرار دارد و در گذشته به دلیل موقعیت سرحدی اش میان قبایل بدوی شمال و دیگر واحه های متمدن جنوب، در اصل مهاجرنشینی نظامی برای حکومت های مختلف چین بوده است. این شهر سال های متمادی یکی از مراکز مهم تجاری شاخۀ شمالی و اصلی جادۀ ابریشم، از هامی تا کاشغر و نیز چهارراه ادیان مختلفی چون بودایی، مسیحی، مانوی و بعدها اسلام بوده است. در قرن ۹، به دلیل ثبات نسبی ای که در منطقه به وجود آمد، به تدریج بازرگانان مسلمان از سوی غرب در طول شاخۀ شمالی جادۀ ابریشم متوطن شدند؛ اما ورود ترکان اویغوری به آن جا، که پس از فروپاشی شهریاری شان و سقوط قره بلقسون به دست قرقیزها از درۀ اُرخونِ مغولستان بدین جا کوچیدند و موفق شدند در ۸۴۶م دولتشان را در خوچو (از این تاریخ به بعد: قراخوجه) دوباره بنیان گذارند، برای تاریخ تورفان یک نقطه عطف محسوب می شود. اندکی بعد، در ترکستان شرقی، و البته در تورفان نیز، پیروان کیش مانی به سرعت جای بوداییان را گرفتند و آن را بزرگ ترین و البته آخرین پایگاه کیش مانوی در شرق ساختند. در ناحیه تورفان، و نه شهر تورفان (که خوچو و مناطق دیگر را نیز دربر می گیرد)، بزرگ ترین مجموعه دست نوشته های ایرانی مانوی کشف شده است. این قطعات میان سال های ۷۶۲ تا ۸۳۲م استنساخ شده اند و بنابراین طبیعی است که تصور می شود اکثر آن ها از قره بلقسون ـ پایتخت پیشین اویغورها ـ به خوچو و تورفان منتقل شده است. مجموعه دست نویس های تورفان به طور کلی به هفده زبان، ازجمله پارسی میانه، پارتی، فارسی نو، سغدی، بلخی و سکایی تومشوق؛ و سیزده گروه خطی، ازجمله دو گونه خط پهلوی، خط سغدی و خط مانوی نگاشته شده اند. در مجموعه دست نوشته های تورفانی، اگرچه بیشتر قطعات درونمایه ای دینی از ادیان بودایی، مسیحی و مانوی دارند، از اسناد تجاری، پیمان نامه ها، نامه ها، واژه نامه ها، نوشته های پزشکی و طلسم ها نیز بی بهره نیست. کاملاً معلوم است که مانویان متأخر تورفان و پیرامون آن تحت تأثیر اسلام و مسلمانان قرار گرفتند، زیرا دست نویس های متأخر مانوی با انبوهی از واژگان عربی و به ویژه واژگان دینی اسلام ـ البته به خط مانوی ـ روبه رو هستیم. در اوایل قرن ۱۵، طایفه خوجه که اصلاً بخارایی بود، بر ناحیه مسلط شد و تا ۱۷۵۹ بر تورفان و نواحی دیگر حکومت کرد. در ۱۸۶۶ مسلمانی اویغور به نام یعقوب بیگ دولت کاشغریه را در تورفان تأسیس کرد که مورد حمایت دولت عثمانی نیز قرار گرفت. جنبش های استقلال طلبانه اویغورها، قزاق ها و قرقیزها علیه حکومت مرکزی تا ۱۹۱۲ ادامه یافت؛ سالی که تورفان مرکز اداری منطقه شد و اولین هیئت اکتشافی تورفان پژوهی را ـ که از طرف دولت آلمان و با هدایت آلبرت گرونودل و آلبرت فن لوکک اعزام شد ـ پذیرفت. درپی جنبش های مردمی، در ۱۹۳۳ حکومتی ترکی ـ اسلامی در ترکستان شرقی ایجاد شد، اما حکومت مرکزی چین چهار سال بعد این جمهوری مستقل کوچک را با کمک شوروی از میان برد. از ۱۹۵۳ تاکنون تورفان یکی از شهرهای مهم و تاریخی ایالت خودمختار اویغوری ترکستان شرقی باقی ماند؛ این شهر نسبتاً کوچک در دامان بیابان تاکلاماکان، با تابستان های بسیار گرم و زمستان های بسیار سرد، که قرن ها امانت دار گنج نهان مردمانی بافرهنگ، بازرگان و هنرمند بود، جایگاهی ویژه در پژوهش های ایران شناسی دارد.
