دانشنامه اسلامی
مطالعه در پیشینه علوم، نشان می دهد که دانش ها به یکباره شکل نگرفته اند؛ بلکه در گذر زمان و در پرتو علل و عوامل گوناگون به فرهنگ و معارف بشری پیوسته اند. بسا اوقات، رویارویی با یک پرسش و یا برخورد با یک مشکل، زمینه ساز پیدایش دانشی گشته است. بدین صورت که تلاش برای پاسخگویی به یک پرسش یا حل یک مشکل، مسئله ای را شکل داده و از ترکیب چند مسئله، دانشی سامان یافته است. در مرحله پس از پیدایش نیز پژوهش، ژرفکاوی، تعلیم و تعلم، به رشد و بالندگی دانش ها کمک می کنند. از این رو، تعریف علوم نیز تکامل تدریجی دارد که از تعاریف بدوی غیر منقح شروع می شود و به تعریف های دقیق و حد و رسم دار منطقی می رسد. این، سرنوشت تمامی دانش هاست و طبعا علوم اسلامی هم از این قاعده مستثنا نیستند؛ بلکه به آسانی می توان در تمامی آنها این قاعده و روند را نشان داد. یکی از علوم اسلامی که این گفتار بدان اختصاص دارد، علم حدیث یا علوم حدیث است. بررسی اجمالی پیدایش این دانش و تطورات آن، موضوع این نوشتار است. البته باید دانست که تاریخ حدیث، غیر از تاریخ علوم حدیث است و موضوع سخن در این مقال، عنوان دوم است. (در زمینه تاریخ علوم حدیث به تاریخ فنون الحدیث و الحافظ الخطیب البغدادی و اثره فی علوم الحدیث و نهایة الدرایة فی شرح الوجیزة و اصول الحدیث و درایة الحدیث مراجعه شود.)در این نوشتار، تلاش می شود تا زمینه دستیابی به پاسخ این پرسش ها فراهم آید: علم حدیث یا علوم حدیث، از چه زمانی به عنوان یک دانش رسمیت یافته است؟ در آغاز، آن را چگونه تعریف کرده اند؟ چه مراحل و تطوراتی را پشت سر نهاده است؟ وضعیت کنونی علوم حدیث و تعریف آن چیست؟ آیا می توان تعاریف گذشته و حال را نقادی کرد؟ معیار نقد این تعاریف، کدام است؟ چه قالب ها و تعاریف جدیدی در این دانش باید شکل بگیرد؟ چه دانش هایی باید بر آن افزوده گردد؟ و... اینها پرسش های جدی ای هستند که نیازمند مطالعات تاریخی و دقت نظرند، تا به ساماندهی منطقی این دانش، کمک کنند.
مراحل تطور علوم حدیث
تردیدی نیست که آنچه پس از قرآن در اختیار مسلمانان قرار داشت، حدیث و روایت بود. مشکلاتی که حدیث، در زمینه سند و متن بدان برخورد کرد، و نیز ماهیت معرفت و دانش بشری، بسترساز پیدایش علوم حدیث شد. برخی از دانشوران، به درست یپیدایش علوم حدیث را پی آمد علل طبیعی و وضعی دانسته اند. مراد آنان از علل طبیعی، ماهیت معرفت و دانش بشری، و مقصودشان از علل موضوعی، همان جعل و وضع و اختلاف و تعارض اخبار بود. به گمان ما برای نشان دادن آنچه بر دانش های حدیثی گذشته است، می توان این تطورات را در چهار مرحله پیگیری کرد.
← تدوین دانش های حدیثی
از این امر که بگذریم، در دوره معاصر با پدیده هایی دیگر در عرصه های حدیث پژوهی مواجه هستیم که در گذشته مطرح نبودند و عالمان امروز، بدانها توجه کرده اند:
← روشمند بودن پژوهش
...
