مسجد بی بی خانم

دانشنامه عمومی

مسجد بی بی خانم یا مسجد بی بی خاتون یکی از بناهای بنام سمرقند است. بی بی خانم نام همسر تیمور بود. تیمور پس از لشکرکشی خود به هندوستان، تصمیم گرفت مسجدی بزرگ را در پایتخت کشور بزرگ خود، سمرقند بسازد.
دیوار خارجی این بنا ۱۶۷ متر درازا و ۱۰۹ متر پهنا و بلندترین نقطه آن ( نوک گنبد ) ۴۰ متر بلندی و ورودی آ ن هم ۳۵ متر بلندی دارد. قرآن مرمری بزرگی هم در حیاط آن است.
تیمور با غنایم زیادی که ( ۹۰ فیل آن ها را حمل می کردند ) از هند در سال ۷۷۸ خورشیدی آورده بود خیلی زود دستور ساخت مسجد را داد و در ۵ سال ساخت مسجد به پایان رسید.
به دلیل سرعت زیاد در ساخت این مسجد، بنای آن استحکام کافی را نداشت و به تدریج در سال ها و سده های پسین دچار آسیب های زیادی شد، در پی زلزله سال ۱۲۷۶ خورشیدی، بخش زیادی ازین بنا فروریخت. در سال ۱۳۵۳ این مسجد بازسازی شد.
در جلوی این مسجد بازار سمرقند قرار دارد که با گذشت سده های زیاد دگرگونی چندانی نیافته است.
مسجد جامع بی بی خانم یکی از مهم ترین بناهای سمرقند ازبکستان است که در سال های776 تا 783  شمسی ساخته شد و از آن به عنوان بنایی یادمانی برای مادر همسر تیمور گورکانی یاد می شود. این مسجد، بزرگ ترین و باشکوه ترین بنای تیمور است که در زمان زندگی او احداث شد و در قرن هشتم یکی از مهم ترین مساجد جهان اسلام شمرده می شد، در قرن سیزدهم از این مسجد تنها ویرانه هایی باقی مانده بود که پس از تشکیل جمهوری سوسیالیستی شوروی ازبکستان بخش های زیادی از آن مرمت و بازسازی شد و در حال حاضر نیز قابل بازدید است.
تیمور پس از لشکرکشی به هند در سال 777 تصمیم به ساخت مسجدی عظیم در پایتخت جدید خود سمرقند گرفت. هنگامی که او در سال 784 از این لشکرکشی بازگشت مسجد تقریبا کامل شده بود، با این حال تیمور از پیشرفت بنا خوشنود نبود و بنا به دستورات او تغییراتی به خصوص در گنبد اصلی ایجاد شد. همسر تیمور گورکانی، سارا ملک خاتون در ساخت و وقف این مسجد بسیار نفش پررنگی داشت. او دختر جغتای خان غازان بود و پس از فوت همسر اولش به همسری تیمور درآمد. تلاش تیمور برای حفظ موقعیت خود به عنوان یک حاکم مرکزی، در تغییر ارتباطات و قدرت های موجود در منطقه نقش پررنگی داشت و مسجد بی بی خانم به عنوان یک اثر تاریخی نمایانگر قدرت مرکزی تیمور بود.
سارا ملک خاتون در مقابل ورودی مسجد، یک مدرسه به همراه یک آرامگاه بنا کرد. احداث مسجد و مدرسه نشان دهنده رقابت بین تیمور و همسرش بود. تیمور که نمی خواست بنای مدرسه از بنای مسجد که نماد قدرت امپراطوری او بود بزرگ تر باشد دستور داد تا ورودی اصلی مسجد بازسازی شود و مرتفع تر از پیش ساخته شود.

دانشنامه آزاد فارسی

(نام دیگر: مسجد جامع سمرقند) از بناهای دورۀ تیمور گورکانی. احداث این مسجد، که در متون دورۀ تیموری مسجد آدینه نیز نامیده شده، به فرمان تیمور و به افتخار همسر وی در ۸۰۱ق آغاز شد. بنابه گفتۀ شرف الدین علی یزدی در ظفرنامه، ۲۰۰ تن از ماهرترین سنگ تراشان از مناطق آذربایجان، فارس، و هندوستان در ساخت آن همکاری داشتند و ۵۰۰ نفر نیز در کوه های اطراف سمرقند، مصالح ایشان را فراهم و ارسال می کردند. حمل و نقل این مقدار انبوه از سنگ به کمک فیل هایی انجام می پذیرفت، که تیمور از هندوستان به غنیمت آورده بود. این بنا را ۴۸۰ ستون بزرگ، سرپا نگه داشته بود. در ۸۰۶ق ساخت این مسجد پایان یافت. متأسفانه بخش عمده ای از این بنا براثر زلزلۀ اواخر قرن ۱۹م تخریب شد.

دانشنامه اسلامی

[ویکی فقه] بی بی خانم، مسجد، بنایی از دوره تیموری در شرق میدان ریگستان در سمرقند که از طریق بازاری سرپوشیده به این میدان متصل است.
بی بی خانم، مسجد، بنایی از دوره تیموری در شرق میدان ریگستان در سمرقند که از طریق بازاری سرپوشیده به این میدان متصل است.
این بنا، که امروز فقط قسمتهایی از آن به جای مانده، در کتابهای متقدم، مسجد جامع و مسجد جمعه ودر برخی آثار، مسجد جامع امیرتیمور گورکان نامیده شده است.
احداث آن در چهارم رمضان ۸۰۱ به فرمان تیمور (حک: ۷۷۱ـ۸۰۷) آغاز شد که گویا تقلیدی از مسجد بزرگی در هندوستان بود.
نیز گفته اند که تیمور این مسجد را، که به مسجد سَرای مُلْک خانم، بی بی خانم و بی بی شانیم نیز مشهور است، برای نخستین همسرش سَرای مُلْک خانم، دختر قزان (قازان، قران) سلطان، ساخت.
او که پس از فتح سمرقند به همسری تیمور درآمد، نزد همسر خود قدر و منزلتی خاص داشت.
کلاویخو، این مسجد را زیباترین بنای سمرقند و به اشتباه آن را یادبود مادر بی بی خانم دانسته است.
← مدرسه خانم در کنار مسجد بی بی خانم
(۱) آثارالاسلام التاریخیة فی الاتحاد السوفییتی، ابنیه و آثار تاریخی اسلام در اتحاد شوروی، تاشکند.
(۲) محمدحسن ابریشمی، «راز و رمزهای مسجد بی بی خانم: مسجد جامع عظیم سمرقند» فصلنامه هنر، ش ۱۶ (تابستان ـپاییز ۱۳۶۷).
(۳) ابن عربشاه، زندگانی شگفت آور تیمور، ترجمه کتاب عجایب المقدور فی اخبار تیمور، ترجمه محمدعلی نجاتی، تهران ۱۳۵۶ ش.
(۴) آرتور اپهام پوپ، معماری ایران: پیروزی شکل و رنگ، ترجمه کرامت الله افسر، تهران ۱۳۶۵ ش.
(۵) تمدن ایرانی، ترجمه عیسی بهنام، تهران ۱۳۴۶ ش.
(۶) غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، مآثرالملوک، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۷۲ ش.
(۷) کارل جی دوری، هنراسلامی، ترجمه رضا بصیری، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۸) احمد رنجبر، «بررسی تاریخی در جغرافیای سمرقند و دانشمندان آن»، مقالات و بررسیها: نشریه گروه تحقیقاتی دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دفتر ۲۵ـ۲۶ (۱۳۵۵ ش).
(۹) ابوطاهربن ابوسعید سمرقندی، سمریه: در بیان اوصاف طبیعی و مزارات سمرقند، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ ش.
(۱۰) شرف الدین علی یزدی، ظفرنامه: تاریخ عمومی مفصل ایران در دوره تیموریان، چاپ محمد عباسی، تهران ۱۳۳۶ ش.
(۱۱) روی گونثالث کلاویخو، سفرنامه کلاویخو، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران ۱۳۴۴ ش.
(۱۲) آندره گدار، هنر ایران، ترجمه بهروز حبیبی، تهران ۱۳۵۸ ش.
(۱۳) محمدبن خاوندشاه میرخواند، روضة الصفا، تهذیب و تلخیص عباس زریاب، تهران ۱۳۷۳ ش.
(۱۴) نظام الدین شامی، ظفرنامه، چاپ پناهی سمنانی، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۱۵) ل ر وارشاوسکی، «شاهکارهای معماری در آسیای مرکزی»، پیام نو، سال ۱، ش ۴ (آبان ۱۳۲۳).
(۱۶) دونالد نیوتن ویلبر و لیزا گلمبک، معماری تیموری در ایران و توران، ترجمه کرامت الله افسر و محمد یوسف کیانی، تهران ۱۳۷۴ ش.
(۱۷) هنرهای ایران، زیرنظر فریه، ترجمه پرویز مرزبان، تهران ۱۳۷۴ ش.