چرتکه

لغت نامه دهخدا

چرتکه. [ چ ُ ک َ / ک ِ ] ( روسی ، اِ ) چرتگه. آلتی برای جمع و تفریق اعداد و ارقام. از روسی چتکا ؛ آلتی مرکب از چهارچوبی مستطیل شکل که در میان دو ضلع اطول آن ده ردیف سیم نصب است و هر سیم از درون ده مهره چوبی گذشته است ، مهره های دهگانه هر ردیف نماینده آحاد به عشرات و... است و بدان اعداد را محاسبه کنند. آلتی از سیم و چوب که مغازه داران و صندوق دارهای بنگاهها و ادارات ، بدان وسیله وجوهی که میگیرند یا میدهند محاسبه و جمع و تفریق کنند. چتکه ، در تداول عامه. رجوع به چرتگه شود.

فرهنگ معین

(چُ کِ ) [ روس . ] (اِ. ) = چتکه : ابزاری است برای محاسبه و آن چهارچوبی است دارای تعدادی میله که هر میله خود دارای تعدادی مهره است که به وسیلة آن عمل جمع و تفریق را انجام می دهند. البته این نوع روش حساب در قدیم بیشتر مرسوم بود.

فرهنگ عمید

چهارچوبۀ کوچکی که دارای چند رشته مهره های چوبی به سیم کشیده است و در حساب کردن برای عمل جمع وتفریق به کار می رود.

فرهنگ فارسی

چهارچوبه کوچک که دارای چندرشته مهره های چوبی به، سیم کشیده است ودرحساب کردن جمع وتفریق بکارمیرود
( اسم ) چهار چوبه ای که دارای چند رشته مهره های چوبین بسیم کشیده است و بدان اعداد را محاسبه و جمع و تفریق کنند.

دانشنامه عمومی

چُرتکِه ابزاری برای انجام محاسباتی مانند چهار عمل اصلی و ریشه دوم در خاور نزدیک باستان، اروپا و دودمان سونگ به کار می رفت. علی رغم قدیمی بودن، هنوز در سراسر جهان از آن بیشتر در محاسبات ذهنی استفاده می شود.
این وسیله آموزشی برای افرادی که مشکل بینایی دارند و همچنین برای هر کسی که می خواهد اصول محاسبات را بیاموزد مفید است. امروزه با پی بردن به نقش چرتکه در آموزش محاسبات به کودکان و حتی نوجوانان، و محاسبه ذهنی آنان، آموزش چرتکه گسترش چشمگیر یافته است. هر چندین سال مسابقات جهانی برای کودکان برای مسابقات محاسبه با چرتکه برگزار می شود.
چرتکه وام واژه ای از زبان روسی در زبان فارسی است. تلفظ واژهٔ چرتکه در زبان روسی چرتکه، سچُتی، چوتی یا شوتی نام دارد. چرتکه در زبان روسی به معنای «تسبیح» می باشد.
تاریخ دقیق ریشه چرتکه مشخص نیست. چرتکه اولین رایانهٔ شناخته شده و پیشرفته ترین سامانه محاسباتی شناخته شده تا ۲۰۰۰ سال پیش است. حدود ۲۳۰۰ الی ۲۷۰۰ سال قبل از میلاد مسیح اولین چرتکه توسط تمدن های خاور نزدیک باستان و چین مورد استفاده قرار گرفته است. در طول امپراتوری هخامنشی، در حدود ۶۰۰ سال قبل از میلاد مسیح، ایرانیان اولین بار شروع به استفاده از چرتکه کرده اند. در امپراطوری اشکانیان و ساسانیان، پژوهشگران متمرکز بر تبادل دانش و اختراعات با کشورهای دیگر از جمله هند، چین و امپراطوری روم، اقدام نمودند.
خاروبارفروشان بسیاری در مناطق دور از شهر، هنوز از این ابزار برای محاسبه استفاده می کنند.
بر اساس باور قدیمی دانشمندان بابلی، مانند "Carruccio" چرتکه را برای عملیات جمع و تفریق و محاسبات پیچیده مورد استفاده قرار می دادند. چرتکه های بابلی در اصل خطوطی روی خاک بودند.
چرتکه هنوز هم در در کشورهای غربی مورد استفاده قرار می گیرد. رومیان گاهی از سنگ برای محاسبه استفاده می کردند و این روش را "Calculi" می نامیدند. واژهٔ کنکونی "Calculator" به معنای «ماشین حساب» نیز از این واژه گرفته شده است.
چرتکه ای که در چین باستان مورد استفاده قرار می گرفته، از سیستم ۲–۵ استفاده کرده است، یعنی دو مهره در عرشه فوقانی چرتکه و پنج مهره در پائین محور قرار گرفته است که با حرکت آنها می توانستند محاسبات با چرتکه را انجام دهند. بیشتر هر جا چرتکه در چین باستان مورد استفاده قرار می گرفت و هم اکنون چین مراسم های بزرگی برای محاسبات ذهنی با چرتکه برگزار می کند.

دانشنامه آزاد فارسی

چُرْتْکِه (abacus)
چُرْتْکِه
چُرْتْکِه
(یا: چتکه) وسیله ای قدیمی برای محاسبه. مرکب از چارچوبی است که چند رشته مهره در آن به میله هایی موازی کشیده شده اند. یونانیان و رومیان روش محاسبه با تعدادی سنگریزه روی سطح تخت را می شناختند. این وسیله را در تمدن های قدیمی تر، شاید حتی در بابل باستان، به کار می برده اند. اسچوتی۱ در روسیه و سوروبن۲ در ژاپن گونه های پیچیده تر آن اند. اکنون ماشین حساب های الکترونیکی جای چرتکه را گرفته اند. میله های چرتکه معرف مرتبۀ ارقام اند، مثلاً در دستگاه اعداد دهدهی، میله ها از راست به چپ به ترتیب نمایندۀ یکان، دهگان، صدگان، هزارگان، و غیره اند. برای نمایش ارقام هر عدد خاص، مهره ها در میله ها به طرف بالا لغزانده می شوند. مثلاً در یک چرتکۀ سادۀ دهدهی، نمایش عدد ۸۴۹۳ با بالا لغزاندن سه مهره در میلۀ اول، سه تا یک، نُه مهره در میلۀ دوم، نُه تا دَه، چهار مهره در میلۀ سوم، چهار تا صد، و هشت مهره در میلۀ چهارم، هشت تا هزار، صورت می گیرد.
SchotySoroban

دانشنامه اسلامی

[ویکی فقه] چُرتْکه ، وسیله ای کمکی برای نمایش عدد و انجام دادن عملیات ساده حسابی است.
در این ابزار، میله های موازی محکم شده در یک قاب چوبی ، متناظر با ارزش مکانی رقمها، و مهره های حرکت کننده بر روی آنها بیانگرِ رقمهای تشکیل دهنده عدد هستند. نام چرتکه از واژه روسی سچُتی گرفته شده است . در عربی به آن «مِعداد» (جمع آن : معادید) می گویند.
منشأ اصلی چرتکه
منشأ اصلی چرتکه و جزئیات شیوه کار با انواع ابتدایی آن دقیقاً روشن نیست . اختراع انواع ابتدایی چرتکه به زمانی بازمی گردد که بر اثر فقدان یا کامل نبودنِ ارزشِ مکانی در نظامهای عددنویسی ، و نیز در دسترس نبودن مواد مناسب برای نوشتن ، انجام دادن عملیات حسابی به صورت نوشتاری ، دشوار و حتی ناممکن بود. کاربرد انواع ابتدایی تر چرتکه (سطحی با تقسیمات موازی و تعدادی مهره ) و روشهای محاسبه به کمک آنها، گرچه بر درکی نسبی از ارزش مکانی مبتنی است ، اما احتمالاً بسیار زودتر از ابداع روشهای عددنویسی و طبعاً مستقل از آن آغاز شده است . چنین وسایل ساده ای می تواند در نقاط گوناگون دنیا به طور مستقل ابداع شده باشد. در روایات لاتینی متعددی ، از خاورمیانه به عنوان منشأ این وسایل یاد شده است . فرضیه هایی در باره منشأ هندی ، بین النهرینی یا مصری چرتکه مطرح شده ، ولی هیچ مدرک مستقیمی برای اثبات آنها یافته نشده است . قاعدتاً بازرگانان ، نخستین کسانی بودند که این وسایل را به کار بردند و نیز به واسطه شغلشان سهم اصلی را در معرفی و رواج آنها در بین تمدنهای گوناگون داشتند.
چرتکه در یونان و اروپا
دقیق ترین اطلاعات در باره شکل ، نحوه کاربرد و تحول انواع ابتدایی چرتکه در دوره باستان را می توان از منابع یونانی استخراج کرد. گزارشهای هرودوت (۴۸۵ـ ۴۲۵ ق م ) حاکی از پیشرفته بودن این ابزارها در یونان سده پنجم پیش از میلاد است . این وسایل از یونان به روم و از آن جا به بقیه اروپا راه یافت . چرتکه در یونان و روم باستان سطح صافی بود که تعدادی سنگ ریزه روی آن قرار می گرفت .
واژه آباکوس
...

ویکی واژه

چتکه: ابزاری است برای محاسبه و آن چهارچوبی است دارای تعدادی میله که هر میله خود دارای تعدادی مهره‌است که به وسیلة آن عمل جمع و تفریق را انجام می‌د
البته این نوع روش حساب در قدیم بیشتر مرسوم بود.