کلمات و اصطلاحات تخصصی رشته فقه و علوم اسلامی

• اجتهاد – توانایی استنباط احکام شرعی از منابع اصلی (قرآن، سنت، اجماع و عقل).
• احتیاط – عملی که در آن فرد برای دوری از شبهه و اشتباه، سخت‌گیری بیشتری در انجام احکام دارد.
• اصول فقه – علمی که قواعد و مبانی استنباط احکام شرعی را بررسی می‌کند.
• اجماع – توافق همه فقها یا اکثریت آن‌ها بر یک حکم شرعی.
• استحسان – یکی از روش‌های اجتهادی که بر اساس درک و تشخیص مصلحت خاص، حکمی داده می‌شود.
• استصحاب – اصل فقهی که بر ادامه یافتن یک وضعیت پیشین تا زمان وجود دلیل جدید دلالت دارد.
• بیع – خرید و فروش و قراردادهایی که در آن انتقال مالکیت انجام می‌شود.
• ربا – هر نوع بهره و سود حرام در معاملات مالی.
• قصاص – مجازات برابر برای جنایات مانند قتل عمد و قطع عضو.
• دیات – جریمه‌های مالی که برای جنایات خاص در نظر گرفته می‌شود.
• قضا و شهادات – احکام مربوط به دادرسی و شهادت در دادگاه‌های شرعی.
• تیمم – نوعی طهارت جایگزین وضو و غسل در نبود آب.
• طهارت و نجاست – احکام مربوط به پاکی و ناپاکی در اسلام.
• عدالت – حالتی درونی که فرد را از انجام گناهان کبیره و اصرار بر صغیره بازمی‌دارد.
• اذن و ولایت – حق تصمیم‌گیری و سرپرستی شرعی بر افراد خاص، مانند ولایت پدر بر فرزند.
• کلام اسلامی – علمی که به اثبات و دفاع از اعتقادات دینی می‌پردازد.
• تفسیر قرآن – علمی که به فهم و تبیین آیات قرآن می‌پردازد.
• حدیث – سخنان، افعال و تقریرات پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع).
• اجتهاد مطلق و تجزیه‌ای – اجتهاد مطلق توانایی استنباط همه احکام شرعی، و تجزیه‌ای محدود به یک باب خاص است.
• اصالت الظهور – اصل فقهی که بر اساس معنای ظاهری الفاظ احکام را استخراج می‌کند.
• علم رجال – علمی که به بررسی اعتبار و وثاقت راویان حدیث می‌پردازد.
• علم درایه – دانشی که درباره انواع حدیث و کیفیت نقل و پذیرش آن بحث می‌کند.
• فقه مقارن – مقایسه فقه مذاهب مختلف اسلامی برای یافتن تفاوت‌ها و اشتراکات.
• ناسخ و منسوخ – تشخیص آیات یا احادیثی که احکام آن‌ها با آمدن حکم جدید منسوخ شده است.
• ظن و یقین – دو حالت ذهنی که در استنباط احکام مهم‌اند؛ یقین یعنی اطمینان کامل و ظن یعنی احتمال قوی.
• تقلید – پیروی از فتوای مجتهد توسط مقلد در مسائل شرعی.
• مقاصد شریعت – اهداف کلی شریعت مانند حفظ دین، جان، عقل، نسل و مال.
• اجیر – فردی که در قبال دریافت دستمزد، کار مشخصی را انجام می‌دهد.
• احکام تکلیفی – پنج حکم شرعی شامل: وجوب، حرمت، استحباب، کراهت و اباحه.
• احکام وضعی – احکامی که وضعیت شرعی اشیا و اعمال را مشخص می‌کنند، مانند صحت، بطلان، ملکیت و ضمان.
• استیجار – قرارداد اجاره که در آن شخصی در ازای مبلغی، خدمتی ارائه می‌دهد یا مال خود را واگذار می‌کند.
• اعانه بر اثم – کمک کردن به انجام گناه، که در اسلام حرام است.
• اعسار – ناتوانی مالی از پرداخت بدهی‌ها.
• ایلاء – سوگند خوردن شوهر برای ترک رابطه زناشویی با همسر خود.
• بذل – بخشیدن مالی بدون دریافت عوض.
• برائت ذمه – آزادی فرد از تعهد یا دینی که بر عهده دارد.
• تخییر – حالتی که مکلف بین چند گزینه مخیر است، مانند نماز قصر یا تمام در سفر.
• ترخص – جواز عمل به رخصت‌های شرعی در شرایط خاص، مانند قصر نماز در سفر.
• تزکیه – پاک کردن حیوان حلال‌گوشت پس از ذبح شرعی.
• تحکیم – تعیین شخصی به عنوان داور برای حل اختلافات شرعی.
• توریه – گفتن سخنی که شنونده معنای دیگری از آن برداشت کند (نوعی فرار از دروغ).
• تقاص – جبران حقوق ضایع‌شده از اموال فردی که به ناحق آن را تصاحب کرده است.
• جزیه – مالیاتی که غیرمسلمانان تحت حکومت اسلامی پرداخت می‌کنند.
• خمس – مالیات شرعی شامل یک‌پنجم درآمد خالص سالانه که به مصارف خاص می‌رسد.
• ذمه – تعهد شرعی یا مالی که بر عهده شخص است.
• رضاع – شیر خوردن کودک از زنی غیر از مادر خود که در برخی موارد سبب محرمیت می‌شود.
• سبق و رمایه – مسابقات اسب‌دوانی و تیراندازی که در اسلام دارای احکام خاصی است.
• شفعه – حقی که شریک یک ملک دارد تا در صورت فروش سهم دیگر، آن را خریداری کند.
• غرر – معامله‌ای که در آن ابهام و خطر وجود دارد و ممکن است باعث نزاع شود.
• لعان – سوگند خوردن زن و شوهر در دادگاه برای اثبات یا رد ادعای خیانت.
• مباهله – مناظره دینی که در آن دو طرف با نفرین کردن یکدیگر، از خدا طلب داوری می‌کنند.
• مرتهن – کسی که مال را به عنوان وثیقه دریافت می‌کند.
• مضاربه – قرارداد تجاری که در آن یک نفر سرمایه‌گذاری می‌کند و دیگری با آن کار می‌کند.
• مساقات – قراردادی که در آن مالک زمین، در ازای سهمی از محصول، باغ خود را به فردی دیگر می‌سپارد.
• مصالحه – قرارداد صلح برای رفع اختلاف یا ایجاد توافق جدید.
• مکاتبه – قراردادی که بر اساس آن برده‌ای می‌تواند با پرداخت مبلغی آزاد شود.
• نکاح منقطع (متعه) – ازدواج موقت که مدت و شرایط آن از قبل مشخص می‌شود.
• وقف – قراردادن یک مال برای استفاده عمومی یا امور خیریه به‌طور دائم.
• وصیت تملیکی – وصیتی که در آن مالی به شخصی واگذار می‌شود.
• هبه – بخشیدن مال به شخص دیگر بدون دریافت عوض.
• اصطلاحات علوم اسلامی (کلام، تفسیر، حدیث و اصول):
• بداء – تغییر در تقدیر الهی بر اساس اعمال انسان.
• حجیت – میزان اعتبار و پذیرش یک دلیل شرعی یا عقلی.
• حسن و قبح عقلی – نظریه‌ای که معتقد است عقل به‌تنهایی می‌تواند خوبی و بدی افعال را تشخیص دهد.
• حجت شرعی – دلیلی که از نظر شرع قابل قبول است و می‌توان به آن عمل کرد.
• ذوق فقهی – توانایی درک عمیق مسائل فقهی و استخراج حکم از منابع.
• رکن و شرط – رکن جزئی اساسی در یک عمل است، اما شرط چیزی است که وجودش لازم است اما جزو ذات عمل نیست.
• ظاهر و نص – نص، متنی است که معنای روشنی دارد و ظاهر، متنی است که معنای اصلی آن محتمل است.
• محکم و متشابه – محکم آیه‌ای است که معنای روشنی دارد، متشابه آیه‌ای است که تأویل‌پذیر است.
• مقاصد شریعت – اهداف کلی دین مانند حفظ دین، عقل، جان، نسل و مال.
• مفسر و مؤوِّل – مفسر معنای آشکار آیات را توضیح می‌دهد و مؤوِّل تفاسیر عمیق‌تر ارائه می‌دهد.
• مصطلح الحدیث – علمی که انواع حدیث را بررسی می‌کند (صحیح، حسن، ضعیف، موضوع).
• منهج تفسیر – روش‌های تفسیر قرآن مانند تفسیر نقلی، عقلی، اجتهادی و عرفانی.
• نسخ – برداشته شدن حکم یک آیه به وسیله آیه‌ای دیگر.
• تنقیح مناط – یافتن علت اصلی یک حکم شرعی برای تطبیق آن بر موارد مشابه.
• وجدان و فقدان – اصل فقهی که بر وجود یا نبود شرایط یک حکم تأکید دارد.