تیموریان

تِیموریان
(یا: گورکانیان) دودمانی از پادشاهان مغول که از ۷۷۱ تا ۹۱۶ق در ماوراءالنّهر و ایران حکومت کرده اند. این دودمان با به قدرت رسیدن امیرتیمور در ماوراءالنهر (۷۷۱ق) به دست او بنیاد گذارده شد. چون تیمور با شاهزاده خانم مغول ازدواج کرده و به گورکان (داماد) ملقب شده بود، فرزندان او به گورکانیان آوازه یافتند. وی پس از ۳۶ سال پادشاهی درگذشت و قلمرو گستردۀ او میان اخلافش تقسیم شد و هر یک بخشی از قلمرو تیمور را در دست گرفتند. پیرمحمد جهانگیر که نواده و ولی عهد تیمور بود نتوانست پس از مرگ او، خود را به موقع به سمرقند برساند و خلیل سلطان بن میران شاه، نوادۀ تیمور، با کمک برخی از امرای تیمور جای او را گرفت و به تخت شاهی برآمد. خلیل سلطان به سبب بی کفایتی، پس از ۴ سال حکومت در سمرقند و ازمیان بردن خزاین تیمور، گرفتار شورش والی ماورای سیحون شد (۸۱۱ق). شاهرخ، فرزند تیمور، در همان سال به ماوراءالنهر لشکر کشید و خلیل سلطان را پس از رهایی به ری فرستاد و سمرقند را به فرزند خویش اُلُغ بیگ داد. پانزده سال بعد، قدرت شاهرخ رفته رفته فزونی یافت و توانست از سرزمین های از هم گسیختۀ تیموریان، قلمرو تقریباً یکپارچه ای تشکیل دهد. اگرچه پادشاهی او کمابیش در آرامش گذشت، پس از وی، قدرت دودمان تیموری به سرعت رو به زوال نهاد. پس از شاهرخ، الغ بیگ قدرت یافت، اما دو سال بعد به دست پسرش عبداللطیف میرزا به قتل رسید. عبداللطیف هم شش ماه بعد به دسیسۀ امرایش کشته شد. از آن پس، درگیری میان شاهزادگان بالا گرفت و هرج و مرج پدید آمد. پس از عبداللطیف، عبدالله، نوۀ دیگر شاهرخ، یک سال حکومت کرد و به دست ابوسعید گورکانی، نوۀ میران شاه بن تیمور، کشته شد. سلطان ابوسعید در دورۀ فرمانروایی اش پادشاه قدرتمندی بود، اگرچه نتوانست مانع از تاخت و تازهای ازبکان شود که نابودکنندگان واقعی قدرت تیموریان بودند. پس از ابوسعید، سلطان حسین بایقرا بر هرات چیره شد و با برقراری ثبات نسبی و احیای رونق فرهنگی خراسان توانست حدود ۳۸ سال در آن جا حکومت کند، اما سرانجام پسر او بدیع الزمان میرزای تیموری از ازبکان گریخت و به شاه اسماعیل صفوی پناه برد و این چنین با استیلای ازبکان بر هرات، دولت دودمان تیموریان فروپاشید. دورۀ تیموریان با وجود نابسامانی و درگیری های داخلی، دورۀ رونق فرهنگ، ادبیات، تاریخ، ریاضی و اخترشناسی بود و دربارهای هرات، سمرقند، شیراز، تبریز و اصفهان به سبب حمایت فرمانروایان تیموری ـ ازجمله حسین بایقرا که خود شاعر بود و تیمور و شاهرخ که به اهل علم و حرف توجه خاصی داشتند ـ به انجمن هنرمندان و ادیبان مشهور بوده است. شاخه ای از تیموریان که سر دودمان آن ها ظهیر الدین محمد بابر فرزند عمر شیخ از نوادگان میران شاه پسر امیر تیموری است، دولت گورکانیان هند را پی افکندند.