کتاب نظری به تاریخ آذربایجان، تألیف محقق فقید، محمدجواد مشکور، اثری مهم به زبان فارسی است که به مطالعه اجمالی، اما جامع، زوایای مختلف تاریخ و جغرافیای عمومی منطقه آذربایجان می‌پردازد. این اثر ارزشمند به دوازده فصل مجزا تقسیم شده است. در هر یک از این فصول، نویسنده یکی از مسائل کلی مرتبط با استان آذربایجان را مورد بررسی قرار داده است که شامل مباحثی چون جغرافیای تاریخی، سوابق تاریخی، زبان و فرهنگ مردم منطقه، آثار باستانی برجای‌مانده، ساختار جمعیت‌شناسی، و همچنین بخش‌های تکمیلی مانند کتاب‌شناسی مرتبط و تصاویر می‌شود. این ساختار دوازده‌گانه، تصویری کلی و مستند از هویت تاریخی و فرهنگی آذربایجان ارائه می‌دهد.
نکته قابل توجه درباره این کتاب، انگیزه خاص نویسنده از نگارش آن است. محمدجواد مشکور تصریح می‌کند که هدف اصلی از تألیف این مجلد قطور، نوشتن تاریخ کامل آذربایجان نبوده، بلکه فراهم آوردن یک مقدمه بسیار ستبری بر تاریخ شهر تبریز بوده است. از آنجایی که تبریز از قرن چهارم هجری به دلیل شهرت فزاینده، پایتخت و «ام‌البلاد» آذربایجان محسوب می‌شد و فرمانروایان آن بر منطقه وسیع آذربایجان و ارّان حکومت می‌کردند، تدوین تاریخ این شهر به تنهایی و بدون توجه به اوضاع عمومی، حوادث و تحولات خطه پهناور آذربایجان، ناقص و نارسا به نظر می‌رسید. از این رو، نویسنده ناگزیر بود که پیش از ورود به تاریخ تبریز، مقدمه‌ای مفصل درباره اطلاعات کلی استان و بلاد ماوراء ارس ارائه دهد.
به دلیل اهمیت ژرف موضوع و تعدد مسائلی که شرح و اشاره به آنها برای درک پیش‌زمینه‌ی تاریخی لازم بود، این مقدمه آن‌چنان توسعه و بسط یافت که خود به یک کتاب مستقل تبدیل شد و از چارچوب نام تبریز فراتر رفت. لذا، مطالب ارائه‌شده در این اثر بیشتر جنبه عمومی و کلی دارند و بر مسائلی تمرکز کرده‌اند که دانش آنها برای خواننده پیش از مطالعه تاریخ اختصاصی تبریز حیاتی و ضروری است. برای مثال، در فصل اول، جغرافیای تاریخی آذربایجان بر مبنای مستندات منابعی چون «معجم البلدان» یاقوت حموی و «نزهةالقلوب» حمدالله مستوفی بررسی شده و نویسنده نتیجه گرفته است که حدود جغرافیایی آذربایجان تقریباً با حدود فعلی آن منطبق است. همچنین در بخش مهمی از این فصل، شهرهای کهن آذربایجان از منابع گوناگون نقل شده و اوضاع گذشته و کنونی آنها مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.
