لطیفه

( لطیفة ) لطیفة. [ ل َ ف َ ] ( ع ص، اِ ) لطیفه. تأنیث لطیف. هر چیز نکو. ( آنندراج ). چیزی نیک. ( غیاث ). || گفتاری نرم. کلامی مختصر در غایت حسن و خوبی. فارسیان به معنی سخن نیکو استعمال کنند. ( آنندراج ). سخن باریک و خوش. چربک. خرده. نکته. دقیقه: بذله. ج، لطائف. کل اشارة دقیقة المعنی تلوح للفهم لاتسعها العبارة کعلوم الاذواق. ( تعریفات ). صاحب کشاف اصطلاحات الفنون آرد: لطیفه عبارت است از نکته ای که مر آن را در نفوس تأثیری باشد به نحوی که موجب انشراح صدر و انبساط قلب گردد. || ( اصطلاح عرفان ) در کشف اللغات گوید: لطیفه، نزد سالکان اشارتی که دقیق بود اما روشن شود از آن اشارت معنیی در فهم که در عبارت نگنجد. || ( اصطلاح تصوف ) در لطائف اللغات آمده است: لطیفه در اصطلاح صوفیه عبارت است از اشارت دقیقی که مرتسم نبود در فهم از وی معنی و عبارت گنجایش آن نداشته باشد. و لطیفه انسانیه، حکمای نفس ناطقه را گویند. و درویشان دل را نامند و در حقیقت روح است.

(یا: جوک) متن نسبتاً کوتاهی که یک راوی برای سرگرمی و خندۀ مخاطب (شنونده یا خواننده) نقل کند. لطیفه غالباً نوعی درگیری ذهنی است که از تضاد یا اختلاط دیدگاه ها ناشی می شود. لطیفه ها را از نظر شیوۀ ارائه می توان به لطیفه های نوشتاری و لطیفه های گفتاری تقسیم کرد. لطیفه های نوشتاری در قیاس با لطیفه های گفتاری، اغلب زبانی پرداخته تر و فخیم تر دارند و گاه دارای عنوان اند که این عناوین بیان کنندۀ مضمون اصلی لطیفه، خلاصه ای از آن یا نام یا توصیف شخصیت های آن است. اما لطیفه های گفتاری به نسبتِ لطیفه های نوشتاری از تنوع و گستردگی بیشتری برخوردارند. ساخت لطیفه های فارسی عموماً یا روایت گونه است یا چیستان گونه. در لطیفه های روایی، داستان یا ماجرایی مطرح می شود که سرگرم کننده و خنده آور است، و لطیفه های چیستان گونه لطیفه هایی هستند که به شکل پرسش و پاسخ اند و چون پاسخ نامتجانس و دور از ذهن است باعث خنده و سرگرمی می شوند. لطیفه ها از نظر موضوع انواع مختلفی دارند که برخی از آن ها بدین قرار است: لطیفه های سیاسی، دربارۀ موضوعات و شخصیت های سیاسی؛ لطیفه های جنسی؛ لطیفه های هجوآمیز، که به هجو تیپ خاصی از مردم و عادات و اخلاقیات خاص آن ها می پردازند؛ لطیفه های مذهبی که دربارۀ موضوع ها و شخصیت های مذهبی گفته می شود؛ لطیفه های زبان پردازانه که براساس بازی های زبانی است؛ لطیفه های مهمل که دربارۀ موضوعات بی سروته و مهمل و برای دست انداختن، و در اصطلاح عامیانه سرکار گذاشتن مخاطب، گفته می شوند؛ لطیفه های عقیدتی؛ لطیفه های اجتماعی، مثلاً دربارۀ قوم یا نژاد یا زبانی خاص. هرچند امروزه بیشتر لطیفه های فارسی به صورت گفتاری اند نه نوشتاری، نمونه هایی از صورت مکتوب آن در متون ادبی قدیم به شکل حکایت های بهلول، جُحی، ملانصرالدین و نیز در برخی حکایت های منظوم یا منثور سعدی و عُبید زاکانی، و در دورۀ معاصر در برخی نشریات فکاهی، به چشم می خورد.
لطیفه (عرفان). 
اصطلاحی عرفانی با دو کاربرد گوناگون: 1) گاه کلمة لطیفه به معنیِ نفسِ ناطقه به کار می رود. در این معنی، لطیفه نشانگر لطافتِ نفس است در مقابل کثافتِ جسم. معمولاَ هرگاه این کلمه در این معنی استعمال شود، آن را در ترکیب اضافیِ «لطیفة انسانی» به کار می برند، هرچند این حکم، حکمی کلّی نیست. 2) گاه نیز لطیفه، نشانگرِ نازکی و لطافت معنایی است که متکلّم نمی تواند آن را در قالب عبارتی خاص بیان کند. در این مورد نیز، معمولاً کلمة لطیف و لطیفه، صفت برای موصوفاتی، همچون نکته و یا سرّ یا معانی ای مشابه این دو واقع می شود.